Motyw wydarzeń czy postaci historycznych jest często eksploatowany w literaturze. Przyjmuje on różne formy: od opowiadania o dawnych czasach i ludziach, aż po wykorzystywanie historii jako tła fabularnego. Niekiedy ważne z punktu widzenia ludzkiej pamięci wydarzenia bywają inspiracją do napisania tekstu literackiego.
Wydarzenia i postaci historyczne są motywem literackim praktycznie od początku piśmiennictwa. Już człowiek starożytny spisywał kroniki i fabularyzowane opisy ważnych wydarzeń z przeszłości. Wraz z rozwojem literatury topos wydarzeń i postaci historycznych ulegał kolejnym zróżnicowaniom. Obecnie możemy przeszłość może być elementem tworzącym świat przedstawiony lub nawet cały wątek fabularny. Postaci znane z kart historii mogą zostać bohaterami dzieła literackiego lub inspirować kolejne dzieła literackie.
Mity nie są jedynie bajkami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie. Wiele z nich zawiera kolektywne wspomnienia społeczeństw o autentycznych wydarzeniach. Odkrycie historycznej prawdy w micie wymaga jednak wnikliwej analizy i bywa niejednoznaczną interpretacją. Choćby w „Pieśni o Nibelungach” król Etzel to w rzeczywistości Atylla, który podbił Burgundię około roku 436. Podobnie opis wyprawy Achajów na Troję może być wyidealizowanym oddanie prawdziwej wojny ludów z okresu imperium Hetytów.
Wiele opisanych w Biblii scen dzieje się na tle wydarzeń historycznych. Najazd Babilończyków na Izrael, czy powstanie Machabeuszy istotnie miały miejsce. Podobnie jest w wypadku postaci takich jak Herod Wielki, albo Poncjusz Piłat. Ważną kwestią jest jednak przeznaczenie Biblii. Dzieło to ma charakter religijny i moralizatorski, a nie historyczny. Jest przy tym pisane wedle starożytnych zasad, które sens tekstu stawiały wyżej niż autentyczność. Tym samym wiele z historycznych wydarzeń przedstawione jest w sposób subiektywny, a nawet błędny.
Tłem historycznym francuskiej „pieśń o czynach” jest wyprawa Karola Wielkiego przeciwko andaluzyjskim muzułmanom w roku 778. Podczas tej wojny miała miejsce bitwa w wąwozie Roncevoux, gdzie tylna straż sił Franków została prawdopodobnie zaatakowana przez Basków. W „Pieśni o Rolandzie” zastawiającymi pułapkę są muzułmanie, podjudzeni przez zdradzieckiego para Karola Wielkiego - Ganelona. Siłami ariergardy dowodzi tytułowy Roland, będący bratankiem cesarza.
Chociaż będące tłem historii wydarzenia są prawdziwe, ich przebieg zmieniono. W wielu miejscach można również dostrzec nieznajomość autora w dziedzinie kultury i religii muzułmańskiej. Historyczne wydarzenia służą tu jedynie za pretekst do zaprezentowania Rolanda jako idealnego rycerza, a Karola Wielkiego jako wzoru władcy.
Utwór zainspirowany najazdem tatarskim na Podle z 1575 roku. Podmiot liryczny opisuje straszliwe spustoszenie, jakie dosięgło krainę rąk Tatarów. Apeluje przy tym do Polaków, by zwiększyli wysiłki w celu obrony Rzeczypospolitej.
Dzieło Kochanowskiego ma aspekt moralizatorski. Spustoszenie Podola przez Tatarów stanowi pretekst do nakreślenia problemów, z jakimi zmagała się ówczesna Polska. Kochanowski wyrzuca współczesnym prywatę i za małe dbanie o dobro ojczyzny. Apeluje do sumień szlachty, pokazując spustoszenie Podola jako konsekwencje tej prywaty.
Epos opiewający zwycięstwo Polaków nad Turkami pod Chocimiem w 1621 roku. Oprócz krwawych scen batalistycznych najsłynniejszą częścią utworu jest przemówienie hetmana Jana Kazimierza Chodkiewicza. Odwołuje się w nim do etosu rycerskiego i chlubnej tradycji sarmackiego oręża. Podkreśla wynikający z obronnego charakteru, sprawiedliwy charakter wojny i umniejsza turkom. Osmanie pokazani są przez niego jako prymitywni, tchórzliwi i głupi. Polacy ostatecznie, mimo śmierci Chodkiewicza, wygrywają trwającą ponad miesiąc bitwę.
Dzieło ma charakter moralizatorski. Poprzez ukazanie wielkości dawnego oręża polskiego, autor wskazuje wzór do naśladowania dla obecnych pokoleń. Wacław Potocki wskazuje przy tym na egoizm i odejście od tradycji narodowej współczesnych mu Sarmatów. Przede wszystkim oskarża magnaterię o pognębienie ojczyzny.
Oda inspirowana prawdziwym wydarzeniem, jakim był pierwszy w historii Polski przelot balonem z roku 1789.
Uniesienie się ponad ziemię stanowiło odwieczne marzenie człowieka. Podmiot liryczny wychwala potęgę ludzkiej pomysłowości, która potrafiła okiełznać prawa fizyki i spełnić tę wizję. Wiersz utrzymany jest w tonie świadczącym o oświeceniowym kulcie rozumu - daje nadzieję na pokonanie przez człowieka każdej przeszkody przy pomocy osiągnięć intelektualnych. Przelot z 1789 roku daje zarazem podmiotowi lirycznemu nadzieję na odzyskanie przez jego ojczyznę niepodległości. Tak jak dzisiaj Sarmata dzielnie unosi się nad ziemią, tak niegdyś ponownie powstanie Polska.
Inspiracją dla wiersza były wydarzenia rozgrywające się podczas oblężenia Warszawy z 1831 roku, w czasie powstania listopadowego. Dowodzona przez Juliana Ordona Reduta 54 miała wtedy zostać otoczona przez siły carskie. Nie chcąc oddać arsenału wrogowi, oficer miał się wtedy wysadzić wraz z wieloma nacierającymi Moskalami. Jego gest stanowił dla Polaków przykład rycerskości, przeciwstawionej tyranii cara i służalczości jego żołnierzy.
W rzeczywistości jednak Ordon nie wysadził Reduty. Opowieść była plotką, którą do swojej samobójczej śmierci sam dowódca gorąco dementował.
Wszystkie trzy powieści składające się na Trylogię Sienkiewicza posiadają wątek historyczny. Prawdziwe wydarzenia są tutaj tłem wątku romantyczno-przygodowego, co jest charakterystyczne dla powieści historycznych. Bohaterowie uczestniczą w prawdziwych bitwach, poznają postaci mające realny wpływ na dzieje Rzeczpospolitej. Możemy do nich zaliczyć choćby Chmielnickiego, Jeremiego Wiśniowieckiego, czy króla Jana Kazimierza.
Odwołanie do historii Polski było celowe. Autor pragnął przedstawić Rzeczpospolitą w jej najlepszym okresie, kiedy była zdolna pokonać każdego wroga. Służyło to pokrzepieniu serc Polaków pod zaborami.
Wydarzeniem mającym duże znaczenie dla wątku rzeczywistego dramatu jest rabacja galicyjska - sprowokowane przez Austro-Węgry wystąpienie chłopów przeciwko szlachcie w 1846 roku, obejmujące obszar Galicji. Bohaterowie będący przedstawicielami inteligencji i chłopów nie chcą wracać do tamtych wydarzeń, jednak cień rzezi nadal nad nimi ciąży.
Pośród Osób Dramatu również pojawiają się postaci historyczne. Są to Jakub Szela, Stańczyk, Ksawery Branicki i Zawisza Czarny. Każdy z nich reprezentuje jakiś aspekt przeszłości narodu i jego ducha, z którym trzeba się uporać.
Główny bohater uczestniczy w dwóch wydarzeniach, mających wpływ na losy Polski i świata. Pierwszym jest rewolucja bolszewicka w Rosji, podczas której Cezary traci matkę. Dostaje się wtedy pod wpływ idei komunistycznych. Drugim ważnym wydarzeniem historycznym jego pokolenia jest wojna polsko-bolszewicka. Wtedy bohater po raz pierwszy czuje realną więź z ojczyzną rodziców.
Wspomnienia autora z osadzenia w archangielskim łagrze stanowią bezprecedensową możliwość spojrzenia na system komunistycznych obozów koncentracyjnych. Grudziński przedstawia osobiste doświadczenia więźnia - ten element historii, który zazwyczaj znika w cieniu wielkich wydarzeń i postaci. Okrucieństwo dokonane na milionach ludzi przybiera tu formę jednostkową, jest cierpienie konkretnych osób. Dzięki temu odbiorca może się z nimi utożsamić i jeszcze mocniej odczuć grozę komunistycznego totalitaryzmu.
Opowiadanie rozpoczyna się 12, a dzieje 13 grudnia 1981 roku. Przebywający w Warszawie tytułowy obcokrajowiec jest naocznym świadkiem wybuchu stanu wojennego. Nie znając języka i tracąc kontakt z przewodnikami, nie może zrozumieć dziejących się wydarzeń. Rzeczywistość PRL’u jest dla niego chaotyczna, kompletnie obca, wręcz szalona. Ostatecznie profesora Andrewsa ratuje przypadkowo poznany dozorca.