Motyw Żydów w literaturze - konteksty z różnych epok

Ostatnia aktualizacja: 2024-01-19 00:14:26

Niegdyś powszechni na ulicach polskich miast, po tragedii Holocaustu Żydzi praktycznie zniknęli z naszej rzeczywistości. Literatura interesowała się nimi jednak na długo przed II wojną światową. Ich odrębność i tajemnicze zwyczaje fascynowały, a kwestie miejsca Żydów w polskim była przedmiotem gorących debat.

Spis treści

Motyw Żydów - znaczenie

Do okresu II wojny światowej Żydzi byli naturalnym elementem krajobrazu wielu krajów, w tym również Polski. Pojawiali się tym samym w literaturze; odmienność i hermetyczność ich kultury fascynowała, a niekiedy budziła niepokój reszty społeczeństwa. 

W związku z tym podejmowano temat miejsca Żydów w społeczeństwie. Pozytywizm wykrystalizował go jako jeden z postulatów programowych - emancypację Żydów. Wielu autorów zwracało uwagę na setki lat koegzystencji tego semickiego ludu z Polakami, pragnąc włączenia ich do społeczeństwa. Podnosili przy tym problem antysemityzmu. Ten równie znajdował swoje miejsce na łamach literatury, wpisując się w akty historycznych prześladowań.

Wierzenia, tradycje i legendy Żydów dawały inspiracje dla wielu dzieł. Czasami rodziły nawet odrębne toposy, takie jak motyw Żyda Wiecznego Tułacza. Obecni w literaturze twórcy żydowskiego pochodzenia nieraz podejmowali też próby opisania swojej grupy i oddania portretu ludzi, mających niejako dwie tożsamości - miejscow i żydowską.

Literaturę XX wieku zdominowały z kolei wydarzenia holocaustu. Zagłada Żydów odcisnęła swoje gorzkie piętno, ukazując ich jako ofiary niemieckich zbrodni, podnosząc przy tym temat trudnych relacji między nimi a innymi narodami.

Motyw Żydów w literaturze różnych epok

Biblia

Biblia stanowi zbiór ksiąg uznanych przez chrześcijan za święte. W jej skład wchodzi Stary Testament oparty na Torze - świętej księdze judaizmu. Żydzi (Izraelici) są tam przedstawieni jako naród wybrany przez Jedynego Boga Jahwe. 

Nowy Testament przedstawia historię Jezusa Chrystusa, będącego obiecanym przez Boga Żydom mesjaszem - zbawicielem. Z tego ludu wywodzi się większość bohaterów, a tłem fabularnym pozostaje okupowana przez Rzymian Palestyna.

Obie części Biblii, chociaż zawierają wiele odniesień historycznych, są przede wszystkim tekstami religijnymi. Należy o tym zawsze pamiętać w kontekście dysputy o zawartych tam opisach żydowskiej codzienności sprzed dwóch tysięcy lat.

Roxolania - Sebastian Fabian Klonowic

Poemat z 1584 roku opisujący ziemię Rusi Czerwonej. Autor dokonuje poetyckiego przeglądu ziem, miast i mieszkańców regionu. Szczególną uwagę pświęca chłopom, ich życiu i nędzy. Jednym z elementów codzienności Rusi Czerwonej są Żydzi. Klonowic wspomina o nich w części poświęconej miastu Lwów, nie szczędząc w nim słów negatywnego stereotypu. 

Żydzi opisani są jako brudni mieszkańcy przedmieść, ludzie niegodni zaufania i stanowiący zagrożenie dla pobożnych chrześcijan. Klonowic dosłownie przyrównuje ich do pijawek, sugerując ich pasożytnictwo na mieszkańcach miasta.

Kupiec wenecki - William Szekspir

Tytułowy kupiec Antonio pragnie pomóc swojemu przyjacielowi Besannio w zdobyciu ręki pięknej Portii. W tym celu pożycza od żydowskiego lichwiarza Shylocka trzy tysiące dukatów. Ten zgadza się na nieoprocentowaną pożyczkę pod jednym warunkiem: jeżeli Antonio nie odda na czas pieniędzy, Shylock będzie miał prawo wykroić funt jego ciała.

Szekspir utrwalił w dramacie stereotypy o Żydach ze swojej epoki. Shylick zarabia na lichwie, doprowadzając do ruiny innych wenecjan. Jest przy tym dwulicowy, pozbawiony miłosierdzia i mściwy. Nienawidzi również chrześcijan.

Rękopis znaleziony w Saragossie - Jan Potocki

W powieści występuje motyw Żyda Wiecznego Tułacza. Na przestrzeni wieków topos ten był bardzo popularny, przyjmując różne postacie. Łączy je postać Żyda, ukaranego za znieważenie Chrystusa wieczną tułaczką aż do skończenia świata. W utworze Potockiego Żyd Wieczny Tułacz opowiada głównemu bohaterowi swoją historię życia, przywołany przez kabalistę Velazquez’a.

Pan Tadeusz - Adam Mickiewicz

Opisany w epopei Żyd Jankiel jest przykładem polskiego patrioty; oddaniem idei wcielenia tej mniejszości na łono narodu.

Niepozorny Jankiel dzierżawił dwie karczmy na ziemiach Sopliców, a zarazem współpracował z księdzem Robakiem jako szpieg Napoleona. Doskonale mówiący po polsku, znany ze swojej poczciwości i uczciwości Jankiel był powszechnie szanowany. W okolicy słynął z niezrównanej gry na cymbałach. Uświetnił nią wesele Tadeusza i Zosi na osobistą prośbę panny młodej.

Ziemia obiecana - Władysław Reymont

Reymont przedstawia Łódź jako zdominowaną przez trzy narody: Polaków, Niemców i Żydów. Wielu bohaterów powieści to właśnie ci ostatni, zarazem jednak Żydzi stanowią bohatera zbiorowego powieści. Obrotni, wyróżniający się na tle pozostałych grup etnicznych, stanowią ważny element życia miasta. Wielu Żydów to członkowie finansowej elity, ludzie wielkich interesów. Można wśród nich znaleźć fabrykantów pokroju Grünspana, czy bankierów jak Groslik. Jeden z trzech głównych bohaterów, Moryc Welt, również jest Żydem.

Mendel Gdański - Maria Konopnicka

Nowela stanowiła odpowiedź autorki na antysemickie nastroje w polskim społeczeństwie.

Tytułowy Mendel Gdański to starszy Żyd pracujący jako introligator, samotnie wychowujący wnuczka Kubusia. Mimo nieposzlakowanej opinii fachowca i uczciwego człowieka starzec pada ofiarą antysemickiego pogromu przetaczającego się ulicami Warszawy. Chociaż przez tyle lat czuł się częścią tego miasta, został przez Polaków wykluczony ze społeczności. Uratowany przez przyjaciół z pogromu, stwierdza z goryczą: „...u mnie umarło serce do tego miasto…”. 

Konopnicka w postaci Mendla oddaje pewne elementy charakterystycznego zachowania i wyglądu polskich Żydów. Wart podkreślenia jest szczególnie język, jakim posługuje się tytułowy bohater. Jest to typowa dla społeczności żydowskiej składnia, różniąca się od standardowej polszczyzny.

Wesele - Stanisław Wyspiański

Bronowicka chata i zgromadzeni w niej ludzie w sposób symboliczny oddają przekrój społeczeństwa polskiego okresu Młodej Polski. Jako element codzienności nie mogło w nim zabraknąć również Żyda. Ten przyjmuje stereotypową dla swojej nacji rolę karczmarza, od którego mieszkańcy Bronowic są w pewnym stopniu uzależnieni. Żyd doskonale wpasował się w gąszcz wiejskich powiązań, co widać na przykładzie sceny rozmowy między nim, Czepcem a Księdzem. 

Córka Żyda, Rachela, jest z kolei archetypem artystki. Kobieta wyzwolona, przepełniona poezją, stanowi niejako łącznik pomiędzy dwoma rzeczywistościami dramatu - realną i fantastyczną.

Sklepy cynamonowe - Bruno Schulz

Oniryczna rzeczywistość powieści Bruno Schulza to próba oddania świata oczyma dziecka - istoty jeszcze nieprzeciągniętej realnością, rozumującej inaczej niż racjonalny dorosły. Chociaż sam autor nie był ortodoksem, to jednak jego żydowskie pochodzenia odcisnęło duże piętno na treści utworu. Powieść zawiera realiów z życia przedwojennych, małomiasteczkowych Żydów polskich.

Zdążyć przed Panem Bogiem - Hanna Krall

Marek Edelman, ostatni żyjący przywódca powstania w getcie warszawskim, ujawnia w wywiadzie szczegóły tych dramatycznych wydarzeń. Edelman z precyzją naocznego świadka opisuje głód, upodlenie i tragiczne wybory dokonywane przez mieszkańców getta. Demitologizuje przy tym postaci powstańców, ukazując ich jako zwykłych ludzi postawionych w beznadziejnej sytuacji walki z silniejszym przeciwnikiem. Zapytany o powód wybuchu powstania odpowiada, że bojownicy ŻOB chcieli udowodnić światu, jak godnie potrafią umierać Żydzi. 

Sztukmistrz z Lublina - Isaac Bashevis Singer

Jasza Mazur to akrobata i iluzjonista żydowskiego pochodzenia. Zawsze w drodze, snuje marzenie o zrobieniu wielkiej kariery. Jasza jest także człowiekiem swoich czasów - wiecznie poszukującym odpowiedzi na pytanie o sens życia. Czerpiąc z tradycji przodków i dorobku kultury zachodnioeuropejskiej poszukuje tych najważniejszych odpowiedzi gdzieś pomiędzy nimi.

Inne przykłady motywu Żydów w literaturze

  • Żydowie polscy - Cyprian Kamil Norwid podkreśla wiekową tradycję narodu żydowskiego, ukazując zarazem analogie jego historii i historii narodu Polskiego. Widzi w polskich Żydach starożytny, jednak pokrewny Polakom doświadczeniami lud. Oddaje przy tym honor wszystkim Żydom, którzy stanęli do wspólnej z Polakami walki przeciwko Rosjanom.
  • Nie-Boska komedia - Żydzi znajdujący się w obozie rewolucjonistów to przechrzty - ludzie, którzy porzucili wyznanie mojżeszowe na rzecz chrześcijaństwa. Ich nawrócenie było jednak pozorne, koniunkturalne. W rzeczywistości knują oni żydowski spisek, mający na celu przejęcie władzy na porewolucyjnym światem.
  • Noce i dnie - W powieści Marii Dąbrowskiej Żydzi są członkami miejscowej społeczności, w której żyją główni bohaterowie utworu, są ukazani w sposób pozytywny.
  • Lalka - Prus ukazuje Żydów jako ambitnych i obrotnych. Dominują oni ekonomicznie niepotrafiących radzić sobie w kapitalizmie Polaków. Wielu Żydów to zarazem patrioci walczący niegdyś w powstaniu. Przyjaciele Wokulskiego, doktor Szuman i Szlangbaum są właśnie takimi zasymilowanymi Żydami. Ten ostatni wraca jednak do korzeni w wyniku wzrostu nastrojów antysemickich.
  • Medaliony - Opowiadania Zofii Nałkowskiej obrazują grozę zbrodni, jakiej dopuścili się Niemcy w czasie II wojny światowej na terenie Polski. Wiele spośród ofiar bestialstwa okupanta było Żydami. Nałkowska opisuje między innymi horror kobiety, uciekinierki z transportu kolejowego, której nikt nie chciał pomóc ze strachu przed represjami. Ostatecznie proszącą o dobicie ranną Żydówkę zastrzelił młody mężczyzna.
  • Rozmowy z katem - Książka stanowi zapis rozmów między dziennikarzem i bojownikiem AK Kazimierzem Moczarskim a osadzonym z nim w celi Jürgenem Stroopem - brodniarzem niemieckim, dowodzącym tłumieniem powstania w getcie warszawskim. Nazista do końca okazywał pogardę dla Żydów i nie mógł zrozumieć, jak nieuznawani przez niego za ludzi mieszkańcy getta stawili tak mężny opór Niemcom.
  • Żydzi - Wiersz Juliana Tuwima przedstawia Żydów oczyma ludzi postronnych. Dziwni i trzymający się na uboczy, sprawiają wrażenie podstępnych, wiecznie knujących groźnych. Tymczasem ich zachowanie względem innych narodów wynika z trudnej historii i wywołanego nią strachu przed „gojami”. Żydzi są wszędzie obcy, wiecznie tęskniący za dawno utraconą ojczyzną.

Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok