Niegdyś powszechni na ulicach polskich miast, po tragedii Holocaustu Żydzi praktycznie zniknęli z naszej rzeczywistości. Literatura interesowała się nimi jednak na długo przed II wojną światową. Ich odrębność i tajemnicze zwyczaje fascynowały, a kwestie miejsca Żydów w polskim była przedmiotem gorących debat.
Spis treści
Do okresu II wojny światowej Żydzi byli naturalnym elementem krajobrazu wielu krajów, w tym również Polski. Pojawiali się tym samym w literaturze; odmienność i hermetyczność ich kultury fascynowała, a niekiedy budziła niepokój reszty społeczeństwa.
W związku z tym podejmowano temat miejsca Żydów w społeczeństwie. Pozytywizm wykrystalizował go jako jeden z postulatów programowych - emancypację Żydów. Wielu autorów zwracało uwagę na setki lat koegzystencji tego semickiego ludu z Polakami, pragnąc włączenia ich do społeczeństwa. Podnosili przy tym problem antysemityzmu. Ten równie znajdował swoje miejsce na łamach literatury, wpisując się w akty historycznych prześladowań.
Wierzenia, tradycje i legendy Żydów dawały inspiracje dla wielu dzieł. Czasami rodziły nawet odrębne toposy, takie jak motyw Żyda Wiecznego Tułacza. Obecni w literaturze twórcy żydowskiego pochodzenia nieraz podejmowali też próby opisania swojej grupy i oddania portretu ludzi, mających niejako dwie tożsamości - miejscow i żydowską.
Literaturę XX wieku zdominowały z kolei wydarzenia holocaustu. Zagłada Żydów odcisnęła swoje gorzkie piętno, ukazując ich jako ofiary niemieckich zbrodni, podnosząc przy tym temat trudnych relacji między nimi a innymi narodami.
Biblia stanowi zbiór ksiąg uznanych przez chrześcijan za święte. W jej skład wchodzi Stary Testament oparty na Torze - świętej księdze judaizmu. Żydzi (Izraelici) są tam przedstawieni jako naród wybrany przez Jedynego Boga Jahwe.
Nowy Testament przedstawia historię Jezusa Chrystusa, będącego obiecanym przez Boga Żydom mesjaszem - zbawicielem. Z tego ludu wywodzi się większość bohaterów, a tłem fabularnym pozostaje okupowana przez Rzymian Palestyna.
Obie części Biblii, chociaż zawierają wiele odniesień historycznych, są przede wszystkim tekstami religijnymi. Należy o tym zawsze pamiętać w kontekście dysputy o zawartych tam opisach żydowskiej codzienności sprzed dwóch tysięcy lat.
Poemat z 1584 roku opisujący ziemię Rusi Czerwonej. Autor dokonuje poetyckiego przeglądu ziem, miast i mieszkańców regionu. Szczególną uwagę pświęca chłopom, ich życiu i nędzy. Jednym z elementów codzienności Rusi Czerwonej są Żydzi. Klonowic wspomina o nich w części poświęconej miastu Lwów, nie szczędząc w nim słów negatywnego stereotypu.
Żydzi opisani są jako brudni mieszkańcy przedmieść, ludzie niegodni zaufania i stanowiący zagrożenie dla pobożnych chrześcijan. Klonowic dosłownie przyrównuje ich do pijawek, sugerując ich pasożytnictwo na mieszkańcach miasta.
Tytułowy kupiec Antonio pragnie pomóc swojemu przyjacielowi Besannio w zdobyciu ręki pięknej Portii. W tym celu pożycza od żydowskiego lichwiarza Shylocka trzy tysiące dukatów. Ten zgadza się na nieoprocentowaną pożyczkę pod jednym warunkiem: jeżeli Antonio nie odda na czas pieniędzy, Shylock będzie miał prawo wykroić funt jego ciała.
Szekspir utrwalił w dramacie stereotypy o Żydach ze swojej epoki. Shylick zarabia na lichwie, doprowadzając do ruiny innych wenecjan. Jest przy tym dwulicowy, pozbawiony miłosierdzia i mściwy. Nienawidzi również chrześcijan.
W powieści występuje motyw Żyda Wiecznego Tułacza. Na przestrzeni wieków topos ten był bardzo popularny, przyjmując różne postacie. Łączy je postać Żyda, ukaranego za znieważenie Chrystusa wieczną tułaczką aż do skończenia świata. W utworze Potockiego Żyd Wieczny Tułacz opowiada głównemu bohaterowi swoją historię życia, przywołany przez kabalistę Velazquez’a.
Opisany w epopei Żyd Jankiel jest przykładem polskiego patrioty; oddaniem idei wcielenia tej mniejszości na łono narodu.
Niepozorny Jankiel dzierżawił dwie karczmy na ziemiach Sopliców, a zarazem współpracował z księdzem Robakiem jako szpieg Napoleona. Doskonale mówiący po polsku, znany ze swojej poczciwości i uczciwości Jankiel był powszechnie szanowany. W okolicy słynął z niezrównanej gry na cymbałach. Uświetnił nią wesele Tadeusza i Zosi na osobistą prośbę panny młodej.
Reymont przedstawia Łódź jako zdominowaną przez trzy narody: Polaków, Niemców i Żydów. Wielu bohaterów powieści to właśnie ci ostatni, zarazem jednak Żydzi stanowią bohatera zbiorowego powieści. Obrotni, wyróżniający się na tle pozostałych grup etnicznych, stanowią ważny element życia miasta. Wielu Żydów to członkowie finansowej elity, ludzie wielkich interesów. Można wśród nich znaleźć fabrykantów pokroju Grünspana, czy bankierów jak Groslik. Jeden z trzech głównych bohaterów, Moryc Welt, również jest Żydem.
Nowela stanowiła odpowiedź autorki na antysemickie nastroje w polskim społeczeństwie.
Tytułowy Mendel Gdański to starszy Żyd pracujący jako introligator, samotnie wychowujący wnuczka Kubusia. Mimo nieposzlakowanej opinii fachowca i uczciwego człowieka starzec pada ofiarą antysemickiego pogromu przetaczającego się ulicami Warszawy. Chociaż przez tyle lat czuł się częścią tego miasta, został przez Polaków wykluczony ze społeczności. Uratowany przez przyjaciół z pogromu, stwierdza z goryczą: „...u mnie umarło serce do tego miasto…”.
Konopnicka w postaci Mendla oddaje pewne elementy charakterystycznego zachowania i wyglądu polskich Żydów. Wart podkreślenia jest szczególnie język, jakim posługuje się tytułowy bohater. Jest to typowa dla społeczności żydowskiej składnia, różniąca się od standardowej polszczyzny.
Bronowicka chata i zgromadzeni w niej ludzie w sposób symboliczny oddają przekrój społeczeństwa polskiego okresu Młodej Polski. Jako element codzienności nie mogło w nim zabraknąć również Żyda. Ten przyjmuje stereotypową dla swojej nacji rolę karczmarza, od którego mieszkańcy Bronowic są w pewnym stopniu uzależnieni. Żyd doskonale wpasował się w gąszcz wiejskich powiązań, co widać na przykładzie sceny rozmowy między nim, Czepcem a Księdzem.
Córka Żyda, Rachela, jest z kolei archetypem artystki. Kobieta wyzwolona, przepełniona poezją, stanowi niejako łącznik pomiędzy dwoma rzeczywistościami dramatu - realną i fantastyczną.
Oniryczna rzeczywistość powieści Bruno Schulza to próba oddania świata oczyma dziecka - istoty jeszcze nieprzeciągniętej realnością, rozumującej inaczej niż racjonalny dorosły. Chociaż sam autor nie był ortodoksem, to jednak jego żydowskie pochodzenia odcisnęło duże piętno na treści utworu. Powieść zawiera realiów z życia przedwojennych, małomiasteczkowych Żydów polskich.
Marek Edelman, ostatni żyjący przywódca powstania w getcie warszawskim, ujawnia w wywiadzie szczegóły tych dramatycznych wydarzeń. Edelman z precyzją naocznego świadka opisuje głód, upodlenie i tragiczne wybory dokonywane przez mieszkańców getta. Demitologizuje przy tym postaci powstańców, ukazując ich jako zwykłych ludzi postawionych w beznadziejnej sytuacji walki z silniejszym przeciwnikiem. Zapytany o powód wybuchu powstania odpowiada, że bojownicy ŻOB chcieli udowodnić światu, jak godnie potrafią umierać Żydzi.
Jasza Mazur to akrobata i iluzjonista żydowskiego pochodzenia. Zawsze w drodze, snuje marzenie o zrobieniu wielkiej kariery. Jasza jest także człowiekiem swoich czasów - wiecznie poszukującym odpowiedzi na pytanie o sens życia. Czerpiąc z tradycji przodków i dorobku kultury zachodnioeuropejskiej poszukuje tych najważniejszych odpowiedzi gdzieś pomiędzy nimi.