Szlachta była warstwą społeczną, która cieszyła się licznymi przywilejami i sama siebie nazywała potomkami Sarmatów. W związku z tym pojawił się taki nurt jak sarmatyzm, który definiował styl życia szlachty. Wiele obrazów tego zjawiska utrwalono w literaturze, zarówno przez pisarzy wywodzących się ze szlachty, jak i takich, którzy tworzyli nieco później. Przykłady ukazania takich różnych oblicz sarmatyzmu można dziś odnaleźć w dziełach takich autorów jak Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
Spis treści
Czym jednak jest sarmatyzm? Tak określa się ideologię propagowaną przez polską szlachtę, styl jej życia, a także kulturę i obyczaje. Opierało się to na przekonaniu, że polscy szlachcice to potomkowie starożytnego rodu Sarmatów. Sarmatyzm przyznawał szlachcie wolność od zobowiązań, pozwalał na cieszenie się licznymi przywilejami, ale też sprawiał, że szlachta miała się za patriotów, rycerzy i obrońców ojczyzny. Szlachcice uważali, że są wyjątkowo mężni i odważni, jednak niejednokrotnie ich wyobrażenie na własny temat mijało się z prawdą.
Dzieła Wacława Potockiego należą do nurtu ziemiańskiego, znanego też jako swojski czy właśnie sarmacki. W swoich dziełach Potocki często poruszał problemy społeczne i polityczne. Twórca opowiadał też o przedstawicielach szlachty i o ich wadach. Należało do nich między innymi zainteresowanie jedynie własnym bogactwem i jego nieustanne pomnażanie. Szlachta była dla niego grupą egoistyczną i pyszną, zajętą wyłącznie swoimi sprawami, która nie potrafiła bronić ojczyzny w razie potrzeby. Potocki przed tym przestrzegał właśnie w swoich utworach, widząc, jak bardzo taka postawa osłabia państwo. Wiele takich wniosków i obserwacji można odkryć w „Transakcji wojny chocimskiej”. Potocki chciał swoim rodakom przypomnieć, jak się broni ojczyzny i odnosi zwycięstwa. Kładzie ogromny nacisk na patriotyzm, próbuje zmusić szlachtę do refleksji nad jej postępowaniem, zachęcić do ukrócenia samowoli i chaosu, do większej troski o własny kraj. Potocki potępia beztroskę, a w postawie szlachty upatruje przyczyn problemów, jakie toczyły Rzeczypospolitą. Jego dzieła są zatem krytyką sarmatyzmu.
Jan Chryzostom Pasek to właściwie przeciwieństwo Wacława Potockiego. Pasek był przedstawicielem sarmatyzmu, co wyraźnie wynika z jego dzieła zatytułowanego „Pamiętniki”. Opisywał w nim faktyczne doświadczenia z własnego życia. Pasek ze wszystkich sił stara się ukazać siebie najpierw jako prawdziwego patriotę i obrońcę, a następnie spokojnego gospodarza pędzącego życie na roli. Jego tekst też dzieli się na dwie części, każda z nich dotyczy innego etapu życia Paska. Pasek był ogromnym piewcą szlachty, z której się wywodził i starał się za wszelką cenę ukazać ją w sposób pozytywny. Zakłada się, że opisywane wydarzenia zostały starannie przez niego wyselekcjonowane. Jednak nawet one stanowią zaprzeczenie tego, co Pasek chciał ukazać. Sarmaci to u niego awanturnicy, którzy nie potrafią przestrzegać zasad, nadużywają alkoholu, brakuje im dyscypliny, wdają się w bijatyki i wyzywają na pojedynki, a na wojnę idą się wzbogacić, zamiast bronić ojczyzny. Sarmata to według Paska dzielny żołnierz, jednak z jego opisów wynika zupełnie coś innego. Autor również jawi się jako typowy przedstawiciel tego nurtu, jednak zupełnie odbiega on od ideału, jaki pragnąłby wyobrażać. Sarmatyzm zostaje zatem u Paska opisany w sposób zdecydowanie negatywny, chociaż nie taki był zamysł samego autora. Istnieją też inne dokumenty, które ukazują jego prawdziwe oblicze i to, że Pasek starannie unikał wspominania o kompromitujących go wydarzeniach, na przykład takich jak skazanie go na banicję.
Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek to zatem przedstawiciele sarmatyzmu, jednak całkowicie się od siebie różnią. Potocki był świadomy wszystkich wad Sarmatów i starał się na nie zwracać uwagę w swoich dziełach. Umieszczał w nich też krytykę szlacheckich przywar, próbował namawiać do zmiany postawy i do faktycznej troski o ojczyznę. W tym czasie Pasek entuzjastycznie opisywał kolejne działania szlachty, w tym także swoje, wierząc, że jest ona doskonałą warstwą społeczną i tak ją ukazując. Mimo to przywary szlachciców okazały się tak oczywiste, że nawet ukazane przez idealizującego je Paska nie ukryły swojej prawdziwej natury, a zamiast tego stały się świadectwem szlacheckiej mentalności w XVII wieku.
Aktualizacja: 2025-07-18 14:55:21.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.