Barok to okres w kulturze europejskiej, obejmujący czas między końcem XVI a początkiem XVIII wieku. W historii Polski przypada on na okres jej największego rozkwitu politycznego, gospodarczego i kulturowego. Dzięki pozostawionym przez żyjących wtedy ludzi utworom literackim możemy poznać ich spojrzenie na siebie i otaczający świat. Do najbardziej znanych dzieł polskie literatury tego okresu należą Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego i wiersz Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna. Na ich podstawie warto określić obraz barokowej Polski oraz jej mieszkańców.
Jan Chryzostom Pasek to chyba najbardziej znany przedstawiciel sarmatyzmu w literaturze epoki. Trzeba tu bowiem zaznaczyć, że sarmatyzm jest z barokiem polskim nieodzownie związany. Specyfika "pana brata" przeniknęła wszystkie aspekty kultury Rzeczpospolitej, a jej świetnym ukazaniem są Pamiętniki. Wyłania się nam z nich obraz pełnego kontrastów barokowego Polaka. Szczególnie rzucają się w oczy dziwne zestawienia cech przeciwstawnych.
Pasek opisuje siebie jako żarliwego katolika i obrońcę wiary. Zarazem jednak wierzy w zabobony, a pieniądz stanowi dla niego bardzo ważny argument nawet w doborze życiowej partnerki. Wojna to nie tylko obowiązek wobec ukochanej ojczyzny, ale przede wszystkim sposób na zbijanie majątku. Z kolei patriotyzm i prywata łączą się dla niego w przedziwny węzeł. Sarmata to też człowiek ceniący sobie życie rodzinne - rzecz jasna do momentu, kiedy sobie nie podpije, a jego goście nie powiedzą czegoś niewłaściwego. Wtedy w ruch idą szable. Wszystko to okraszone jest niezwykłą fantazją i przywiązaniem do natury.
Transakcja wojny chocimskiej również w dużej mierze traktuje o polskim orężu. Przedstawia ona jednak Polaków w samych superlatywach. Potocki kreuje obraz ludzi niezwykle bitnych, wręcz zrodzonych do walki. Odwaga idzie w parze z poświęceniem i wiarą. Rzeczpospolita to przedmurze chrześcijaństwa, a jej obrońcy stanowią szereg niepokonanych patriotów. Należy jednak pamiętać, że obraz stworzony przez Potockiego miał służyć podkreśleniu dawnych dziejów - opisuje wydarzenia dziejące się pięćdziesiąt lat wcześniej.
Autor, ukazując dawne cnoty, podkreśla ich powolny zanik za swoich czasów. Możemy więc na zasadzie odwrócenia treści tekstu domyślić się, że Rzeczpospolita w 1670 roku była krajem cierpiącym na deficyt patriotów, zdolnych jej bronić. Zapewne Potocki wyrażał obawy o wyradzanie się idei republikańskiego obywatela-żołnierza i coraz powszechniejszą anarchizację społeczną. Dlatego tak bardzo podkreślał karność, wspólnotę i odwagę, jaką okazano pod Chocimiem.
Jan Andrzej Morsztyn był poetą dworskim, tworzącym w duchu klasycyzmu. Jego twórczość musi więc być brana jako nieco poboczna dla tradycyjnie pojmowanego "baroku polskiego" - ma bowiem charakter elitarny, a sam klasycyzm występował niejako obok baroku. Do trupa może jednak stanowić ciekawy przykład na dworskie pojmowanie miłości przez ludzi XVII wieku. W warstwie stylistycznej widzimy tutaj zestawienie opisu osoby zakochanej oraz trupa.
Powstaje dzięki temu interesujący, choć nieco groteskowy kontrast. Dopasowane ze wszech miar detale dzieła wyrażają przy tym niezwykle mocne, bolesne dla doświadczającego, uczucie. Morsztyn podkreśla więc, że barokowi Polacy mieli już w sobie pewną romantyczną (rozumianą jako element "ducha" epoki literackiej) iskrę. Zarazem dziwne porównanie do martwego ciała to element motywu vanitas - marności. Elita barokowej Polski była więc rozdarta wewnętrznie między odczuciami emocjonalnymi ciała i duchowym paradygmatem marności świata materialnego. Namiętność mieszała się w nich z wręcz filozoficznym podejściem do świata.
Jak widać Polak-sarmata był człowiekiem pełnym kontrastu. Obrońca wiary o nienasyconym apetycie na bogactwo. Ceniący sobie domowe życie pieniacz i hulaka. W końcu patriota o skłonnościach do stawiania siebie ponad dobro ogółu. Z zapisków barokowych wyłania się obraz niezwykle barwnych ludzi, zamieszkujących świat pełen przemocy, śmierci i niestałości. Być może dlatego właśnie sarmaci posiadali tę przedziwną mieszaninę cech, która czyniła z nich istny ludzki żywioł. Niestety, ten sam ogień w żyłach prawdopodobnie podpalił Rzeczpospolitą, doprowadzając do stu dwudziestu trzech lat tragedii...
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.