Sarmatyzm to inaczej swoisty zestaw przekonań, że polska szlachta pochodzi od Sarmatów, czyli ludu zamieszkującego na terenach między Wołgą a Donem. Pogląd na pochodzenie polskiej szlachty propagowali działacze polskiego oświecenia oraz sama szlachta w okresie od XVI do XVIII wieku. Zjawisko i kultura Sarmatów w Polsce zyskały popularność za sprawą książki „Sarmatiae Europeae descriptio” Alessandro Guagniniego, którą na język polski przetłumaczono w 1611 roku.
Spis treści
Według ideologii sarmatyzmu, kultura i ustrój stworzone przez Sarmatów były uważane za najlepsze, przewyższające wszelkie inne formy organizacji społecznej i kulturowej. Grupa ta miała być lepsza od obywateli należących do innych stanów i narodów, co prowadziło do poczucia wyższości nad nimi. Polska, jako kraj katolicki, była postrzegana jako przedmurze chrześcijaństwa, odgrywając kluczową rolę w obronie wiary i wartości religijnych przed zagrożeniami zewnętrznymi.
Szlachcie przysługiwało prawo „złotej wolności”, co symbolizowało ich wyjątkową pozycję w społeczeństwie i gwarantowało swobody polityczne oraz osobiste, niedostępne innym grupom społecznym. Obce obyczaje, filozoficzne refleksje czy wewnętrzne dylematy były traktowane z pogardą i wyśmiewane jako niepotrzebne oraz oderwane od rzeczywistości życia sarmackiego. Europejska moda była natomiast uznawana za coś godnego jedynie odrzucenia, jako wyraz obcych wpływów i niewłaściwych wartości. Tylko to, co polskie, dawne i tradycyjne, było postrzegane jako niosące ze sobą autentyczne, wyższe wartości, godne kultywowania i zachowania.
Jan Chryzostom Pasek był nieskłonny do posłuszeństwa i szacunku do króla. Zamiast tego preferował swoją wolność i prawo do veta, udział w pijackich burdach i pojedynkach o honor. Uważał, że szlachta powinna być przywiązana do ziemi i skupiona na polskich obyczajach, o które należy dbać. Cenił sobie religijność, przy czym był przywiązany głównie do zewnętrznego wymiaru wiary, co czyniło go dewotą. Ponadto Pasek przestrzegał przyjętych w towarzystwie konwenansów i kunsztownych mów oratorskich.
Motyw sarmatyzmu pojawił się w „Zemście” Aleksandra Fredry. Fredro wyśmiał w niej skłonność do burd i porywczość szlachty, tworząc postać Macieja Raptusiewicza. Jego nazwisko nawiązuje do raptowności i skłonności do rękoczynów. W sporach jest nieustępliwy i uparty, co widać w jego wieloletnim konflikcie z Rejentem Milczkiem. Dla Raptusiewicza ważniejsze od rozsądku są tradycyjne wartości i własna racja, a spory traktuje niemal jak pole bitwy, gdzie musi zwyciężyć. Raptusiewicz jednocześnie jest gościnny, wesoły i otwarty, niekiedy rubaszny.
Ponadto motyw sarmatyzmu pojawia się m.in. w:
Wacław Potocki napisał również „Ogród fraszek” i „Moralia” , które stanowiły przestrogę przed fałszywym korzystaniem z przywilejów szlacheckich i nierespektowaniem zadań stawianych przed Sarmacją. Potocki uznawał się za reformatora, broniącego ideałów sarmackich, lecz krytykującego ich realizację. Używał przy tym dosadnych żartów napisanych prostym, potocznym językiem. Krytykował grabież własności Polski i działania szlachty, prowadzące do upadku Rzeczypospolitej. Potocki w swoich rozważaniach cechował się pesymizmem i wręcz apokaliptycznym spojrzeniem na przyszłość Polski. Uważał, że Sarmacja biernie poddaje się siłom zniszczenia i upadku niczym opętana przez szatana. Poglądy Potockiego potwierdziły się, gdy z powodu nadużywania liberum veto doszło do rozbiorów Polski.