Potęga Rzeczypospolitej u zenitu, z cyklu "Dzieje Cywilizacji w Polsce", Jan Matejko, 1889
Wiersz Wacława Potockiego „Pospolite ruszenie” przedstawia realistyczny obraz XVII-wiecznej polskiej szlachty. Poeta wytyka sarmatom ich obojętność wobec losów ojczystego kraju. Posłużył się w tym celu opisem prostej sytuacji w wojskowym obozie.
Spis treści
Wacław Potocki był zamożnym ziemianinem z okolic Biecza. Działalność artystyczną łączył z karierą polityczną i administracyjną. Pełnił funkcję sędziego skarbowego, podstarościego bieckiego, sędziego grodzkiego bieckiego oraz podczaszego krakowskiego. Wpływał na sytuację w Rzeczpospolitej nie tylko przez poezję patriotyczną, ale też zajmowane przez siebie stanowiska.
Potocki specjalizował się w nurcie poezji ziemiańskiej, idealizował spokojne życie wiejskiego gospodarza. Pozostawał jednak obiektywny i dostrzegał przywary szlachty, skupionej na zabawie i dobrach materialnych, jednocześnie zaniedbującej obowiązki obywatelskie.
Lekceważąca postawa sarmatów była widocznie szczególna w ich stosunku do obowiązku pospolitego ruszenia. Było to powołanie do wojska szlachty, mieszczan posiadających majątki ziemskie oraz wójtów i sołtysów z dóbr świeckich i duchownych. Od 1454 roku do powołania pospolitego ruszenia konieczna była zgoda sejmików ziemskich, a od 1493 roku - sejmu walnego. Początkowo, służba w pospolitym ruszeniu była uznawana za zaszczyt, dowód przynależności do uprzywilejowanego stanu. W XVII wieku ruszenie zaczęło być traktowane jako ostatnia linia obrony. Zazwyczaj zastępowała je profesjonalna, opłacona armia. Utwór przedstawia obraz szlachty w XVII wieku, podczas stopniowego upadku Rzeczpospolitej.
Wiersz ma budowę stychiczną, poeta nie zastosował podziału na strofy. Utwór składa się z dziewiętnastu wersów. Pojawiają się rymy parzyste, tylko jeden wers nie znajduje swojego rymowanego odpowiednika.
Ze względu na poruszaną tematykę, wiersz należy do liryki patriotycznej. Poeta przedstawia współczesną sobie sytuację w kraju i piętnuje postawę szlachty, prowadzącą do upadku Polski. Utwór jest przykładem liryki pośredniej, podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności. Można jednak wywnioskować, że jest to prawdziwy patriota, który chciałby przebudzić polskie społeczeństwo, zanim będzie za późno. Cierpi, obserwując obojętność, lekkomyślność i bierność szlachty. Podmiot liryczny oddaje głos bohaterom, w utworze wypowiadają się dobosz, rotmistrz i szlachcic. Za pomocą prostej formy dialogu, osoba mówiąca ukazuje stosunki w obozie wojskowym i podejście bohaterów lirycznych do krytycznej sytuacji. Do obozu zbliżają się Kozacy, jednak szlachta niechętnie odnosi się do budzącego wszystkich dobosza.
Warstwa stylistyczna utworu jest rozbudowana, co jest cechą typową dla poezji barokowej. Potocki posłużył się konceptem, zabiegiem mającym na celu zaskoczenie czytelnika. Tę rolę pełni zastosowanie synekdochy, jeden obóz wojskowy przedstawia sytuację panującą w całej Polsce. Wypowiedzi bohaterów lirycznych mają emocjonalny charakter, pojawiają się wykrzyknienia („Dobosz, obudź Ichmości do wałów!”, „Ni - mijajże żadnego namiotu, doboszu!”, „Kto widział budzić ludzi w pierwospy!”). Obecne są również pytania retoryczne („Pan rotmistrz, albo sobie gorzałki w czub nalał?”). Ze względu na czas powstania, pojawiają się liczne archaizmy („na imprezę waży”, „z samopałów”, „Ichmości”, „stawa”, „Waszmość”, „ozwie się”, „w pierwospy”). Poeta posłużył się zmienionym szykiem zdania, obecne są inwersje („dano znać do obozu od placowej straży”, „niechaj każdy przy swoim zbrojno stawa koszu”, „go nikt zgoła nie usłucha”).
Sytuacja liryczna rozgrywa się w obozie wojskowym do którego zbliża się wróg - Kozacy. Znajdują się oni ze swoimi samopałami naprawdę blisko, dobosz otrzymuje od rotmistrza rozkaz obudzenia śpiących żołnierzy. Jego działanie nie spotyka się jednak z aprobatą. Szlachta jest oburzona, że ktoś przerywa ich sen.
Dobosz spotyka się z obelgami, sarmaci nie zamierzają przygotować się do walki. Szlachta stwierdza, że rotmistrz musiał postradać zmysły lub wypić zbyt wiele alkoholu, skoro każe im wstawać o tak wczesnej porze. Sarmaci orzekają, że skoro rotmistrz tak bardzo obawia się Kozaków, powinien sam się przed nimi bronić, a żołnierzom pozwolić wypocząć. Rotmistrz, słysząc groźby i obraźliwe słowa, poczuł się bezsilny. Postanowił więc zdjąć zbroję i również się położyć, skoro szlachta odmawia mu posłuszeństwa.
Utwór przedstawia sytuację w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej, obóz symbolizuje cały kraj. Żołnierze to cały stan szlachecki, a dobosz jest jednym z nielicznych Polaków, zorientowanych w sytuacji ojczyzny i posiadających uczucia patriotyczne. Dobosz stara się więc obudzić w innych ducha walki, uświadomić ich jak dramatyczne jest położenie Rzeczpospolitej.
Szlachta nie interesuje się polityką, unika wszelkiego działania. Woli przespać zagrożenie, niż się z nim zmierzyć. Sarmaci są mocni tylko w mowie, uwielbiają się sądzić, dochodzić swoich praw na sejmikach. Nie wyobrażają sobie, że ktoś mógłby odebrać im „złotą wolność szlachecką” i przejąć nad nimi władzę. Wszystkie próby uświadomienia szlachty i pobudzenia jej do działania kończą się niepowodzeniem. Spowoduje to, że do obozu, a w rzeczywistości całej Polski, zbliży się przeciwnik i z łatwością pokona szlachtę.
Aktualizacja: 2024-06-29 16:40:35.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.