Od niepamiętnych czasów zgłębiamy mikrokosmos własnego wnętrza, starając się dobiec prawd o naturze ludzkiej. Wytrawni filozofowie poświęcili rozmyślaniom nad nią całe życie, mistycy sięgali w poszukiwaniu odpowiedzi poza rzeczywistość materialną, zaś naukowcy próbowali opisać ją prawami biologii i psychologii. Wszyscy jednak wydają się dziwnie omylni, jakby nie mogli przejrzeć samych siebie na wylot. Wszystkie wyżej wymienione autorytety dostrzegały przy tym jedną prawdę o ludzkiej naturze - jej ograniczoność. Rozciągnięci między dobrem i złem, wrodzonym zezwierzęceniem a wyuczoną szlachetnością, ciągle walczymy z samymi sobą i swoimi słabościami. Doskonałe oddane tego problemu można odnaleźć w miejscach niezwykłych. Przykładem mogą być bajki Ignacego Krasickiego. Z innych dzieł literatury o naturze ludzkiej często opowiada poezja. W Polsce doskonale uchwycili problem Mikołaj Sęp Szarzyński w „Sonecie IV” oraz Zbigniew Herbert w utworze „Do Marka Aurelego”.
Epoka baroku pod względem literatury charakteryzowała się między innymi motywem vanitas. Podkreślał on przemijalność wszelkiego bytu, marność ludzkich bolączek i radości wobec następującej po śmierci wieczności. W utworze Mikołaja Sępa Szarzyńskiego możemy dopatrzeć się elementów motywu marności, którą autor dostrzega pośród meandrów ludzkiej natury. Porównuje on ludzkie życie do wojowania, a więc ciągłego zmagania się z siłami piekielnymi oraz pożądliwością ciała. Szarzyński widzi człowieka jako istotę skazaną na wieczne kuszenie złem, rozdartą między wyniosłością ducha i plugastwem ciała. Ten swoisty dualizm przeraża go, ponieważ autor z autopsji zna słabość istoty ludzkiej. Doskonale wie, że łatwo jest jej przegrać tę batalię z własnymi słabościami. Dlatego poszukuje wsparcia, pragnie zwyciężyć zło w sobie samym. Odpowiedzią okazuje się Bóg - dający człowiekowi zwycięstwo nad szatanem i samym sobą.
Nie wszyscy autorzy sięgali po wzniosłe idee, opisując ludzką naturę. Niektórzy skupiali się na przyziemnych, codziennych przywarach i to właśnie w ich piętnowaniu odnajdywali wieczną walkę dobra ze złem. Za jednego z takich autorów możemy uznać Ignacego Krasickiego - autora wielu bajek i satyr. W myśl zasady „uczyć bawiąc, bawiąc uczyć”, ubierał on pożyteczne prawdy w przystępne formy i tym samym propagował je pośród ludzi. We wszystkich możemy zobaczyć rozdarcie naszej własnej natury, chociaż przyjmuje ona formę zwierząt czy sprzętów domowych.
Na początek bajka „Filozof”, piętnująca ludzką pychę. Co ciekawe przedstawiciel myśli oświeceniowej gani w niej przesadną wiarę we własny rozum. Obrazuje bowiem filozofa, zapewne racjonalistę, który nie wierzy w żadne nadprzyrodzone siły. Drwi nawet z samej koncepcji Boga. Ostatecznie, kiedy przychodzi choroba i widmo śmierci, filozof nie tylko pragnie istnienia Zbawiciela, ale zaczyna nawet dawać wiarę ludowym zabobonom.
Krasicki obnaża tutaj słabość człowieka w kilku aspektach. Po pierwsze ukazuje pychę, która może przybrać kształt wiary w omnipotencję największego atutu naszego gatunku - rozumu. Pychę tą konfrontuje ze słabością ciała oraz ducha. Ten drugi podatny jest na strach. Człowiek w utworze Krasickiego jest więc słaby, śmiertelny, a przez to miotany między pychą a strachem o własne życie.
Bajka „Źrebiec i koń stary” podejmuje z kolei tematykę ograniczenia naszego umysłu w czasie. Młody źrebiec zazdrości staremu koniowi pięknej uprzęży ze złota. Myśli, że jest to wielki zaszczyt, którego on również chciałby zaznać. Kiedy jednak przychodzi mu dźwigać ciężar jeźdźca i poczuć smak munsztuku, zaczął żałować swojego losu. Stary koń przypominał mu wtedy, jak bardzo tego pragnął. Teraz jednak żal był próżny, ponieważ poniewczasie.
Konie reprezentują tutaj doświadczenie oraz jego brak. Źrebak nie wiedział, z czym wiąże się piękno uprzęży, dlatego go pożądał. Stary koń przeżył swoje, co pozwalało mu na koniec być autorem puenty. Zarazem jednak to starcie dwóch etapów ukazuje, że człowiek ograniczony jest czasem i związkami przyczynowo-skutkowym. Nie może przewidzieć wszystkiego w przyszłości. Dlatego często dąży do tego, co tylko pozornie jest dobre.
Nasze niedoskonałości mogą być również przyczynkiem do współpracy. W bajce „Orzeł i sowa” dwa ptaki żyją na jednym drzewie. Orzeł żałuje swojej towarzyszki, jako ślepej w czasie dnia. Sowa tymczasem dostrzega pośród nocy czającego się myśliwego i dzięki temu ratuje ich oboje. Krasicki pokazuje przez to, że ludzie mają różne talenty, ale nikt nie posiada wszystkich. Czasami czyjaś pozorna wada może być wręcz zaletą i warto współpracować, dla osiągnięcia większych korzyści.
Powyższe bajki to jedynie przykłady szerokiego zbioru utworów Krasickiego. Wszystkie one odnoszą się do prawd życiowych, a za postaciami zwierząt i przedmiotów kryją się konkretne postawy i przywary ludzi. Jeżeli przyjrzeć się im zbiorczo malują one obraz człowieka jako istoty podatnej na słabości, ograniczonej przez swoją śmiertelność. Zarazem byt ten ma w sobie rozum, dzięki któremu może przezwyciężyć własne niedoskonałości. Pomaga w tym współpraca i okazywana innym dobroć.
Zbigniew Herbert ocenił pod tym względem ludzką naturę jeszcze głębiej. Wiersz „Do Marka Aurelego” ukazuje bowiem słabość człowieka w pełnej okazałości. Podmiot liryczny przemawia do cesarza-filozofa Marka Aureliusza, kontestując jego stoickie podejście do życia. Widzi w nim jedynie pozę, tarczę przed chaosem świata i własnej natury. Rozwiązaniem na pierwotny strach przed potwornością istnienia jest dla niego nie stoicyzm, a drugi człowiek. Empatia oraz zrozumienie, które doświadczamy i dajemy innym, pozwalają w pełni doświadczyć człowieczeństwa. Dzięki temu chaotyczny człowiek jest w stanie odnaleźć spokój.
Człowiek jest istotą wielu kontrastów. Podatni na wiele słabości, ograniczeni przez własną śmiertelność, wydajemy się żałośni. Potrafimy jednak przezwyciężać własne niedoskonałości, żyć mimo cienia śmierci za nami. Własną naturę jesteśmy jednak w stanie zaakceptować jedynie poprzez drugiego człowieka - odnajdując z nim więź, która nas konstytuuje.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.