„Mendel Gdański” to nowela Marii Konopnickiej, która powstała w roku 1890 po apelu i prośbie Elizy Orzeszkowej, która zajmowała się antysemityzmem. Konopnicka w związku z tym opisała trudności, z jakimi borykała się mniejszość żydowska na podstawie losów dwóch bohaterów - tytułowego Mendla Gdańskiego oraz jego wnuka, dziesięcioletniego Jakuba. Akcja tego tekstu rozgrywa się w Warszawie, mimo że nazwa miasta nie pada nigdzie, a nazwisko tytułowej postaci jednoznacznie kojarzy się z inną miastem, czyli Gdańskiem.
W noweli „Mendel Gdański” można odnaleźć obraz Warszawy z drugiej połowy dziewiętnastego wieku, kiedy miasto wciąż znajdowało się pod zaborami. Z tego powodu Konopnicka ukryła jego nazwę, a skojarzenia przekierowuje na Gdańsk - miało to zmylić cenzurę i zataić fakt, że to o Warszawie i jej problemach autorka pisze w swoim dziele.
Konopnicka opisuje zwyczajną codzienność Warszawy i jej mieszkańców, związaną z pracą, życiem rodzinnym, funkcjonowaniem w lokalnej społeczności i inne tego typu kwestie. Główny bohater, Mendel Gdański, traktuje to miasto wręcz jak swoją małą ojczyznę, w której życie i prowadzi warsztat introligatorski już od kilkudziesięciu lat. Tutaj też wychowuje swojego wnuka, Jakuba, uczęszczającego do miejscowego gimnazjum. Żydzi zdają się początkowo być dobrze zasymilowani z warszawską społecznością.
Autorka z sympatią opisuje rutynę i przyzwyczajenia uboższych mieszkańców Warszawy, maluje ich codzienność, stojącą później w sprzeczności z okrutnymi wydarzeniami, jakie mają miejsce podczas pogromu. W trakcie postępowania akcji noweli bohaterowie, a wraz z nimi czytelnik, traci poczucie bezpieczeństwa, jakie początkowo związane jest z opisywaną Warszawą.
Mendel wspomina też dawne czasy, kiedy przyszedł na świat w kamienicy na Starym Mieście, nieopodal apteki. Sam zaś z wnukiem także mieszka w kamienicznej izbie, tam też prowadzi warsztat introligatorski. Dla Mendla jest to zatem bardzo ważne miasto, spędził w nim właściwie całe swoje życie, przez co stało się jego małą ojczyzną, którą kochał bezgranicznie aż do momentu pogromu, kiedy ta miłość w nim bezpowrotnie umarła, gdy sąsiedzi potraktowali go jak obcego i zaatakowali jego i Jakuba.
Miasto i jego mieszkańcy nie są jednolitym bytem. Nawet w momencie pogromu w społeczeństwie znajdują się takie osoby jak student czy sąsiadki Gdańskiego, które próbują ratować i bronić Żydów. Nie każdy ulegał zatem nastrojom antysemickim, niektórzy mieszkańcy Warszawy wciąż kierowali się własnymi przekonaniami i wartościami, którym pozostawali wierni bez względu na okoliczności.
Miasto w noweli Konopnickiej czytelnik poznaje wyłącznie z perspektywy Mendla, czyli osoby należącej do mniejszości żydowskiej. To pokazuje, że jest to tak samo jego miasto jak każdej innej osoby i uzmysławia czytelnikowi jak niesprawiedliwe było działanie społeczeństwa w stosunku do starego Żyda i jego wnuka. Mendel wiernie przedstawia Warszawę, zna tam bowiem swoją okolicę doskonale - to przecież także jego miasto, w którym żyje od zawsze.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.