Historię można w nieco groteskowy sposób nazwać cmentarzyskiem państw. Te skomplikowane twory okazują się bowiem podatne na różnorakie czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Zachodzi jednak pytanie, gdzie proces upadku państwa ma swój początek? Szczególnie ciekawić to może z perspektywy Polaka, a to za sprawą naszych narodowych doświadczeń. Nasza państwowość zaliczyła dwa zerwania swojej ciągłości i jedno solidne jej przekształcenie. Biorąc pod uwagę kwestie historii Polski, najtrafniejsze wydaje się stwierdzenie o przewodnim znaczeniu erozji wewnętrznej na upadek państwa. Niestety, posiadamy wiele dowodów świadczących za tą tezą. Można, chociażby pokusić się o przytoczenie ich z literatury, której autorzy często wchodzili w rolę patriotycznych moralistów. Dla potrzeb niniejszego tekstu wyznaczone zostały trzy takie utwory: „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego, „Kazania sejmowe” Piotra Skargi oraz „Potop” Henryka Sienkiewicza.
Poeta z Czarnolasu zaczerpnąwszy pomysł z „Iliady” Homera, tworzy obraz przedednia oblężenia Troi. Skupia się tutaj na stosunkach panujących za murami wspaniałego miasta, a dokładnie między jego elitami oraz ludem. Kochanowski w „Odprawie posłów greckich” rysuje wyraźnie obraz dwóch obozów na najwyższych szczeblach trojańskiego społeczeństwa. Pierwszemu przewodzi Aleksander (Parys), mniejszy stanowi zaś osamotniony Antenor.
Książę przedstawia sobą postawę skrajnie egoistyczną, jest przykładem władcy niedbającego o poddanych. Poprzez przekupstwo, umiejętności oratorskie i manipulację przekonuje mieszkańców Troi do sprzeciwienia się żądaniom Greków. Namawia ich wiec do poparcia niemoralnego porwania Heleny. Ryzykuje istnienie państwa dla własnej korzyści. Antenor jest zaś człowiekiem rozsądnym i sprawiedliwym. Pragnie dobra Troi i dostrzega niegodziwość w postępku Parysa.
Kochanowski ostrzega więc swoich czytelników przed bezwzględnymi ludźmi u władzy, którzy wykorzystują swoją pozycję dla własnej korzyści. Sprytni manipulatorzy, których zapewne dzisiaj nazwalibyśmy oligarchami i lobbystami, chętnie wmanewrują naród w każde możliwe nieszczęście, byle tylko na tym zyskać. W świetle naszej własnej historii wydaje się to aż nazbyt oczywiste.
Tym niemniej, należy zwrócić również uwagę na osobę króla Priama. Władca nie potrafi sprzeciwić się synowi, pozostaje obojętny. Postawa taka może dziwić, wszak to on zasiada na tronie Troi. W istocie można snuć wniosek, że to nie Parys sprowadził na miasto zagładę, a właśnie Priam. Stary król jest tu przykładem słabego przywództwa, które tak jak egoistyczne elity spycha państwa do grobu.
Na koniec pozostaje zaś ocena Odyseusza. Określa on negatywnie trojańskie społeczeństwo, szczególnie zwracając uwagę na korupcję młodzieży. To istotne stwierdzenie, bowiem słowami homeryckiego króla Kochanowski dokonuje spostrzeżenia socjologicznego. Otóż dające się wodzić za nos agitatorom, przekupne masy są zgubą każdej demokracji. Tym samym nie składa winy za upadek państwa jedynie na karb elity. To lud (a może raczej „óchlos” - motłoch) dał się przekonać Parysowi.
Żaden tekst o przyczynach upadku państw nie może się obyć bez „Kazań sejmowych”. Biorąc pod uwagę historię Rzeczpospolitej, uwagi z roku 1597 wydają się niemal prorocze. Ksiądz Piotr Skarga krytykuje w nich wiele elementów wewnętrznego życia państwa jako czynniki je osłabiające. Dla współczesnego czytelnika dosyć oczywiste będą wzmianki o zbytniej samowoli i egoizmie szlachty. Znajduje się tam jednak więcej ciekawych spostrzeżeń. Między innymi problem złego prawodawstwa, czy osłabienia władzy królewskiej. Ten ostatni zgadza się zresztą z wizją obojętnego na działania syna króla Priama. Skarga demaskuje jedynie jedną zewnętrzną „chorobę” - reformację.
W dziele kaznodziei widzimy wyraźne stwierdzenie, że do upadku państwa przyczynia się samowola, moralny upadek i egoizm jego mieszkańców. Ten przekłada się na złe prawodawstwo oraz słabą władzę - dopełnienie chaosu wewnętrznego.
Henryk Sienkiewicz pokusił się na przedstawienie wyżej wymienionych problemów na przykładzie praktycznym, choć skrojonym odpowiednio na potrzeby pokrzepienia serc i wychowywania narodu. Mowa tu rzecz jasna o jego wizji konfliktu polsko-szwedzkiego w „Potopie”. Wojna ta zepchnęła Rzeczpospolitą na skraj zagłady, a powodów takiego rozwoju sytuacji możemy dopatrywać się w powyższych czynnikach. Postawa Janusza i Bogusława Radziwiłłów doskonale oddaje egoizm elit. Zachowanie szlachty pod Ujściem możemy uznać za modelowy przykład osłabienia patriotyzmu, prywaty oraz degrengolady społeczeństwa. Losy króla Jana Kazimierza miały zaś wiele wspólnego ze słabością monarszej władzy nad Wisłą.
Dopiero zaatakowanie przez wroga wartości, jaką jest dla Polaków religia, spowodowało przetasowanie sił. Konsolidacja społeczeństwa przy osobie króla i Stefana Czarnieckiego pozwoliła ogromnym wysiłkiem wygnać Szwedów. Jedność, zasady oraz patriotyzm okazały się remedium na słabość państwa.
Wymienionych powyżej problemów powodujących upadek państwa zapewne można by wymienić więcej. Problem jest bowiem zazwyczaj rozciągnięty w czasie, a przez to niezwykle skomplikowany. Nie ulega jednak wątpliwości, że największą siłę państwo odnajduje w wewnętrznej konsolidacji. Wszelkie elementy tego systemu, bo państwo jest systemem społecznej organizacji, są jedynie odzwierciedleniem myślenia i zachowania jego mieszkańców. Jeżeli ci pozostają nastawieni patriotycznie, a przy tym reprezentują wysoki poziom uspołecznienia oraz moralności, będą dbać o dostateczny poziom prawa i porządku. Władza również nie bierze się z niczego, a odpowiednio kontrolowana działa na korzyść mieszkańców państwa. Prostym wnioskiem jest więc stwierdzenie, że to właśnie na skonsolidowanym i aktywnym społeczeństwie buduje się solidność gmachu państwowego. Im bardziej skorodowane są związki między jego mieszkańcami, tym łatwiej jest zmieść ją z kart historii. Państwo słabe i zdemoralizowane wewnętrznie pozostaje wydmuszką, gotową pęknąć pod najlichszym naporem. Pamiętajmy o tym, zważywszy przede wszystkim na własne doświadczenia.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.