Człowiek jest fenomenalnym stworzeniem. Posiada bowiem umysł wyższy, dzięki któremu stworzył cywilizację, kulturę, idee wyższe. Zarazem jednak podlega falom emocji, targających nim od poczęcia aż po grób. Ten interesujący dualizm dostrzegli między innymi pisarze. Wielu spośród płodnych twórców powieści tworzyło postaci muszące wybierać między porywami serca i podszeptami rozsądku. Ich decyzje nigdy nie są przy tym jednolite. Bohater literacki, tak jak człowiek, jest istotą rozdartą między uczuciem i rozumem. Tezę tą udowodnić można, analizując zachowania Stanisława Wokulskiego z Lalaki Bolesława Prusa oraz Cezarego Baryki z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego.
Stanisław Wokulski jako postać to niezwykle interesujący mariaż romantyka i pozytywisty. Można się wręcz pokusić o nazwanie go typowym polskim przedstawicielem epoki - człowiekiem rozdartym, stworzonym niejako przez dwa prądy intelektualne. Pierwszy to rzecz jasna mickiewiczowska tradycja romantyzmu. Pełno w niej wzniosłej idei, uczucia czystego i wyidealizowanego. Sam Wokulski przyznaje, że wieszcz swoją twórczością zwichrował mu postrzeganie kobiet. Kończy tym samym niczym Gustaw w IV części Dziadów - nie widzi w niewieście istoty ludzkiej, a anioła i źródło pozaziemskiego szczęścia. Przez to tworzy sobie wyimaginowany obraz Izabeli Łęckiej, będący wręcz odwrotnością prawdziwej dziewczyny. Zarazem jednak uczucie to pcha mężczyznę do kolejnych wielkich czynów, przekraczania granic.
Z przekonania Wokulski to jednak pozytywista, człowiek swojej epoki. Do wszelkich zasług dochodzi ciężką pracą, również nad sobą. Pieniądz traktuje jako idealny środek do polepszenia świata wokół siebie, sam zresztą angażując się w czynienie go miejscem znośniejszym. Unika jednak pokazowych kwest, czy innych form arystokratycznej dobroczynności. Woli działać systemowo, realizując typowo rozumowe postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw. Jego rozumienie znaczenia nauki czy samej budowy społeczeństw industrialnych też nosi znamiona zimnej analizy naukowej.
Jak więc widać, podział idzie prawie ku równowadze. Wokulski stara się nawet realizować swoje czucie do Izabeli Łęckiej w sposób czysto rozumowy. Zdobywa pieniądze, uczy się języka obcego, obycia w towarzystwie wyższych sfer. Kieruje nim zaślepiająca pasja do Łęckiej, jednak czy możemy tu mówić o wyborze? Z wewnętrznych dialogów Wokulskiego wynika, że raczej nie. Problem jest bardziej skomplikowany. Człowiek ten raczej nad sobą nie panuje, nie dokonuje więc wyboru. Ulega on raczej przypływowi emocji, zaprzęgając rozum do jego realizacji. Nad rozsądkiem zwycięża więc romantyzm, ale jedynie dzięki porywowi, nieświadomej decyzji.
Cezary Baryka jest za to typowym rozkapryszonym, porywczym młodzieńcem. Nawet jego miłość do socjalizmu to w istocie typowe nastoletnie uniesienie, które przeradza się potem we wrażliwość na niesprawiedliwy kształt świata. Żeromski pokazuje jednak proces odwrotny do Prusa. Cezary bowiem dorasta, idzie więc od emocji i braku zrozumienia, do rozsądku oraz dobrze przemyślanego poglądu na życie. Ostatecznie konfrontuje się wszak zarazem z obozem reformatorskim, jak też rewolucjonistami i nie wybiera żadnego. Jedni są zbyt powolni jak na emocjonalną wrażliwość chłopaka, drudzy zaś zbyt zaślepienie ideowo by jego wyrósł na doświadczeniach z Baku oraz Chłodka rozum mógł im przyznać rację. Gdy wychodzi przed szereg robotników, nie jest już tym szarpiącym się z własnymi emocjami chłopakiem. To mężczyzna świadomy swoich emocji oraz analizujący rozumowo własne przeświadczenia. Rozsądek bierze więc górę nad porywami serca. Jednak to one nadal nadają kierunek światopoglądowi Cezarego.
Człowiek to istota rozdarta między umysłem i sercem. Nie może tak łatwo wybrać, co jest dla niej lepsze. Tak samo bohater literacki - pisane prozą odbicie ludzkości. Pytanie o wybór między rozsądkiem a emocjami należy więc zawiesić. Raz bowiem bierze górę jedno, a raz drugie. Często zaś człowiek działa rozsądnie, ale w zgodzie ze swoim sercem - ucząc się wiele o sobie i świecie.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.