Pozytywizm to epoka literacka i filozoficzna, która rozwijała się w Polsce po upadku powstania styczniowego i umownie trwała do końca XIX wieku. Kluczowe idee epokowych twórców to praca organiczna i praca u podstaw, czyli dążenie do poprawy sytuacji społecznej poprzez edukację oraz rozwój gospodarczy, który wiązał się z postępem technologicznym. Pozytywiści odrzucali romantyczny idealizm, skupiając się na naukowym podejściu do rzeczywistości, propagując empiryzm i praktyczne rozwiązania problemów społecznych. Warto przyjrzeć się temu okresowi w historii w kontekście sąsiednich epok.
Spis treści
Pozytywiści byli pokoleniem, które w swoim programowym światopoglądzie kierowało się między innymi rozczarowaniem ideałami romantyzmu i próbami odzyskania wolności Polski za sprawą spontanicznych i zwykle zbrojnych zrywów narodowych. Organizowanie i wzniecanie kolejnych nieudanych powstań niepodległościowych skłoniło twórców do zmiany kierunku myślenia na takie, które uchroniłoby materiał ludzki przed dalszą bezsensowną śmiercią. Romantyzm, z jego silnym naciskiem na indywidualizm, emocjonalność oraz skłonność do heroicznych czynów, przestał być dla pozytywistów atrakcyjny. Wielokrotne klęski powstań, takie jak Powstanie Listopadowe czy Styczniowe, pokazały, że romantyczne ideały poświęcenia i walki nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, a wręcz pogłębiają ucisk narodu. Pozytywiści szukali bardziej pragmatycznych rozwiązań, kierując się przekonaniem, że Polska odzyska wolność poprzez swoją cierpliwą, systematyczną pracę nad rozwojem gospodarczym i społecznym. Ich program negował więc to, co romantyzm chwalił i sięgał do zupełnie innych wartości.
Romantyczne ideały jednostki heroicznej, bohatera, który sam jeden zmienia losy narodu, zastąpiła wiara w kolektywizm. Pozytywiści głosili, że jedynym skutecznym sposobem na poprawę sytuacji Polski była wspólna, codzienna praca wszystkich obywateli, niezależnie od ich statusu społecznego. Szerzenie oświaty, wspieranie rozwoju przemysłu i rzemiosła, a także walka z analfabetyzmem stały się ich priorytetami. Porzucono więc marzenia o wybitnej jednostce (zwykle miał to być poeta lub wódz wojsk powstańczych), która zbawi i uratuje świat, a zamiast tego skupiono się na wytężonej, wspólnej pracy całego społeczeństwa w celu zbudowania dobrobytu i przygotowania kraju na odzyskanie wolności. Pozytywiści podkreślali, że to przez systematyczne działania, takie jak edukacja, rozwój przemysłu czy praca organiczna, można osiągnąć długofalowe zmiany, które w przyszłości doprowadzą do upragnionej niepodległości. W ten sposób zamiast szukać dróg na skróty, jak to czynili romantycy, pozytywiści budowali fundamenty pod przyszłą niezależność Polski. Pozytywiści, tworząc swój program, czerpali między innymi z filozofii oświecenia, od którego dzieliła ich epoka romantyzmu.
Oświecenie, z wiarą w rozumowe poznanie świata, postęp naukowy i społeczne zmiany, stanowiło dla pozytywistów inspirację do budowania nowoczesnego społeczeństwa. Mimo że romantyzm bezpośrednio poprzedzał pozytywizm jako epokę, ten odrzucał idealistyczne dążenia romantyków, nawiązując do bardziej pragmatycznych i realistycznych wartości, które propagowało oświecenie.
Tym, co łączyło pozytywizm i oświecenie, był przede wszystkim kult rozumu i nauki. Zarówno pozytywiści, jak i przedstawiciele oświecenia, uważali, że kluczem do rozwoju jednostki oraz społeczeństwa jest wiedza i edukacja. Nauka stała się fundamentem dla obu epok, a jej rozwój był postrzegany jako główny motor napędowy dla postępu społecznego i technologicznego. Przeciwstawiano to romantycznemu podejściu, w jakim dominowały uczucia, intuicja i duchowość. Dla pozytywistów, podobnie jak dla filozofów oświecenia, racjonalne podejście do rzeczywistości było podstawą wszelkich działań. W obydwu epokach wyjątkowy nacisk kładziono na naukę, poszerzanie wiedzy i świadomości w społeczeństwie. Rozumienie świata, jego zasad i mechanizmów, było celem zarówno oświeceniowych myślicieli, jak i pozytywistów. Obie epoki uznawały, że bez solidnej bazy wiedzy niemożliwe jest rozwinięcie społeczeństwa czy osiągnięcie realnych zmian. Dla pozytywistów nauka miała również wymiar praktyczny – stanowiła narzędzie do rozwiązywania problemów społecznych, gospodarczych i politycznych. Przedstawiciele obu nurtów uważali, że człowiek powinien się kierować rozumem i racjonalnością, w przeciwieństwie do romantyków, którzy wybierali intuicję i uczucia. Romantycy kładli nacisk na emocje, wewnętrzne przeżycia jednostki oraz duchowe poszukiwania, co stało w opozycji do racjonalnego i naukowego podejścia pozytywistów oraz oświeceniowców.
Rozum odgrywał więc ważną rolę w twórczości zarówno powstającej w czasach oświecenia, jak i w tekstach autorstwa pozytywistów. W literaturze oświeceniowej i pozytywistycznej, logika, rozum i naukowe podejście do rzeczywistości były podstawowymi elementami konstrukcji świata przedstawionego. Dzieła te nie opierały się na mistycznych wizjach czy emocjonalnych uniesieniach, ale na obserwacji i analizie świata. W ten sposób literatura służyła nie tylko rozrywce, ale przede wszystkim edukacji i podnoszeniu świadomości społecznej. Przedstawiciele oświecenia i pozytywizmu stawiali także na postęp - rozwój nauki, technologii oraz zwiększanie się świadomości całego społeczeństwa. Oba nurty uznawały, że rozwój technologiczny i naukowy są kluczowymi elementami w dążeniu do lepszego życia. Postęp ten nie ograniczał się tylko do indywidualnych odkryć, ale miał na celu poprawę jakości życia całych społeczeństw. Dla pozytywistów szczególnie ważny był rozwój przemysłu i infrastruktury, które miały podnieść Polskę na wyższy poziom cywilizacyjny i ekonomiczny, zbliżając ją do bardziej rozwiniętych krajów Europy. Była to według nich najlepsza droga do tego, by wszystkim żyło się lepiej. Zarówno oświecenie, jak i pozytywizm, były przekonane, że postęp technologiczny i naukowy, o ile oparty na solidnych fundamentach moralnych i etycznych, prowadzi do ogólnego dobrobytu. Zwiększanie świadomości społecznej, dostęp do edukacji i rozwój nowych technologii miały przynieść pozytywne zmiany, poprawić jakość życia oraz umożliwić społeczeństwu skuteczniejsze radzenie sobie z problemami. Postęp wyrażał ich chęć poznawania świata i zasad, jakie nim rządziły.
Oba nurty odrzucały stagnację i konserwatyzm, postrzegając je jako przeszkody na drodze do lepszego świata. Fascynacja nauką, odkryciami geograficznymi i nowymi technologiami była charakterystyczna zarówno dla oświecenia, jak i pozytywizmu. W przeciwieństwie do romantyków, którzy często idealizowali przeszłość i powrót do natury, pozytywiści oraz oświeceniowcy wierzyli, że przyszłość należy do postępu. Romantycy w swoich dziełach wracali z kolei do tego co ludowe i pierwotne. Romantyzm czerpał z ludowej tradycji, mitów i baśni, idealizując naturę oraz pierwotne instynkty człowieka. Romantycy widzieli w ludowych wierzeniach i obyczajach pierwotną mądrość, która była ich zdaniem bardziej autentyczna niż naukowy postęp. Pozytywiści natomiast odrzucali ten sentymentalizm, wierząc, że to racjonalne podejście do rzeczywistości pozwoli rozwiązać realne problemy.
Kolejną rzeczą, jaką pozytywiści zaczerpnęli od przedstawicieli oświecenia, był dydaktyzm i tendencyjność literatury. Literatura oświeceniowa miała przede wszystkim cel edukacyjny - miała uczyć, moralizować i wskazywać właściwe postawy. Pozytywiści kontynuowali tę tradycję, tworząc dzieła, które miały nie tylko bawić, ale przede wszystkim kształcić społeczeństwo. Były to często utwory tendencyjne, czyli takie, które wyraźnie promowały określone wartości i idee, jak praca u podstaw, solidarność społeczna czy rozwój edukacji. Tworzone teksty miały konkretny cel - powinny były edukować czytelnika, poszerzać jego świadomość i pokazywać mu, jak działa otaczający go świat. Pozytywiści, podobnie jak oświeceniowcy, uważali, że literatura powinna pełnić funkcję moralizatorską i edukacyjną. Miała ona kształtować postawy społeczne, wpływać na rozwój jednostek, a przede wszystkim - budzić w czytelnikach potrzebę działania na rzecz ogółu. W dziełach tych często przedstawiano modelowe postacie, które miały stanowić wzór do naśladowania. Miał się on przejrzeć w nich, dojrzeć swoje wady i zacząć nad nimi pracować, by stać się lepszym członkiem społeczeństwa. Literatura pozytywistyczna była więc swego rodzaju lustrem dla odbiorcy, który miał zobaczyć swoje niedoskonałości i zrozumieć, co musi zmienić w swoim życiu, aby lepiej funkcjonować w społeczeństwie. Było to narzędzie do kształtowania obywatelskiej świadomości, rozwijania moralności i zachęcania do pracy nad sobą. Morały, dydaktyczny przekaz, pouczanie odbiorcy - wszystko to było obecne w dziełach czasów oświecenia i pozytywizmu. Jednym z kluczowych elementów obu epok była obecność wyraźnych morałów i wskazówek dla czytelnika. Obydwie epoki traktowały literaturę jako narzędzie nie tylko estetyczne, ale przede wszystkim edukacyjne, stawiając na przekazywanie wartości moralnych, społecznych i edukacyjnych.
Istnieje więc kilka cech, które łączą główne założenia obydwu przywołanych epok. Oba nurty, mimo że rozdzielone epoką romantyzmu, miały wiele wspólnych punktów stycznych, zwłaszcza w kwestii postrzegania roli nauki i edukacji w społeczeństwie. Zarówno pozytywizm, jak i oświecenie, podkreślały konieczność rozwoju wiedzy i świadomości społecznej jako klucza do budowania lepszej przyszłości. Przede wszystkim odnoszą się one do nauki, rozumu oraz próby zmiany czytelnika na lepsze dzięki lekturze danego dzieła z morałem. Kult rozumu, racjonalności i postępu, połączony z dydaktyzmem literatury, to podstawowe elementy, które spajały te dwie epoki. Przekonanie, że literatura i nauka mogą i powinny kształtować społeczeństwo oraz prowadzić do jego moralnej i intelektualnej poprawy, było wspólną ideą zarówno oświecenia, jak i pozytywizmu.
Aktualizacja: 2024-10-14 10:47:11.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.