Pozytywizm jako epoka literacka posiadał pewne postulaty i prądy myślowe, które starał się przekazywać m.in. poprzez literaturę. W Polsce również rozliczni autorzy przemycali na kanwach swoich dzieł pewne koncepcje, widząc swoją rolę w kształtowaniu postaw społecznych. Jednym z takich mistrzów słowa był Bolesław Prus. Jego Lalka stanowi wręcz podręcznikowy przykład tego typu działania. Przemycanie treści pozytywistycznych przez tego autora nie kończy się jednak na niej. Krótka nowelka Z legend dawnego Egiptu również posiada nawiązania do popularnych wtedy filozofii. Powyższa praca będzie miała na celu wykazanie, że w treści owego dzieła znaleźć można odniesienia do utylitaryzmu, organicyzmu i determinizmu.
Wywodzącą się z Anglii filozofię utylitaryzmu można najprościej sformułować jako postulat czynienia największego możliwego szczęścia i najmniejszego możliwego nieszczęścia. Jej propagator, John Stuart Mill, twierdził, iż czyny ludzkie powinny być użyteczne społecznie, nie liczy się zaś ich ogląd moralny. Człowiek musi więc być dla społeczności pożyteczny, co polega na generowaniu większej ilości powszechnego szczęścia niż cierpienia. Nie ma też w tej filozofii sprzeczności między dążeniami jednostki oraz ogółu.
W noweli Z legend dawnego Egiptu pogląd utylitarystyczny dostrzec można w braku jasno zarysowanej moralności w działaniach Horusa i Ramzesa. Obaj bowiem czynią to, co przyniesie raczej korzyść Egiptowi. Horus zakazuje bić niewolników i skraca ich tydzień pracy, jednak nie uwalnia tych ludzi. Czyni tak z powodów utylitarystycznych. Gdyby nagle wyzwolić wszystkich niewolników, gospodarka by się załamała, zaś zrewoltowane masy mogłyby obalić państwo. To przyniosłoby więcej nieszczęścia niż szczęścia. Wybiera więc rozwiązanie najkorzystniejsze dla państwa i jednostki zarazem.
Organicyzm to popularna filozofia pozytywizmu, traktująca państwo jako żywy twór. Poszczególne jego elementy zachowują się wobec siebie jak organy jednego ciała. Prus przedstawia ten pogląd w działaniach Ramzesa oraz sposobie traktowania ich przed poddanych. Stary faraon dba o zachowanie ciągłości władzy, oddając wnukowi swój pierścień. Wie bowiem iż państwo jest niczym ciało, bez głowy szybko obumrze. Poszczególni członkowie dworu zachowują się zaś jak swoisty układ nerwowy i poszczególne organy. Wprowadzają wolę władcy w czyn, przenoszą jego słowa. Państwo działa sprawnie, jeżeli każdy poszczególny organ wypełnia należycie swoje obowiązki. Armia bez faraona jest niczym, tak samo, jak faraon bez kapłaństwa czy armii. Razem tworzę jeden, potężny Egipt.
Determinizm w noweli Bolesława Prusa wyrażony jest przez cytat: Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata; patrzcie, jak marne są wobec wyroków, które ognistymi znakami wypisał na niebie Przedwieczny!. Wedle tej teorii wszystkimi zdarzeniami kierują inne, wcześniej już odbyte. Tyczy się to zarazem praw natury, jak też ludzkiego zachowania.
To, w jaki sposób zachowywali się wobec poddanych Ramzes i Horus było determinowane przez czas, w jakim żyli. Bezwzględność dziada wynikała z wojowniczej natury starożytnych cywilizacji, zaś miłosierdzie Horusa wpoiła mu matka. Obaj zaś podlegali wyrokom siły wyższej, losowi. Determinizm na swój sposób wyklucza wolną wolę. Prus nie idzie aż tak daleko, lecz podkreśla marność ludzkich zamierzeń wobec sił większych od człowieka.
Z legend dawnego Egiptu to fascynująca, choć krótka nowela. Pozwala czytelnikowi ujrzeć prawdy o życiu i władzy, schowane pod kostiumem historycznej baśni. Starożytny Egipt to w istocie każdy okres z dziejów ludzkości. Zawsze bowiem musimy zmagać się z tym samym losem. Niemniej Bolesław Prus ukazuje tę prawdę na sposób pozytywistyczny, kierując uwagę czytelnika na ważne dla tego okresu problemy. Filtruje je również przez prądy myślowe swojej epoki, dając wgląd w sposób myślenia XIX wiecznego człowieka.
Aktualizacja: 2022-08-11 20:23:59.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.