Literatura pozytywistyczna ze względu na idee epoki, zazwyczaj kierowała swą uwagę ku zagadnieniom współczesnym. Pisano więc w duchu realizmu, niczym uczony badacz, opisując otaczającą rzeczywistość miast i wsi. Na tle tego typu dzieł wybija się jednak tematyka historyczna, która wydaje się nie pasować do całokształtu. Tym niemniej właśnie w pozytywizmie narodziła się właśnie powieść historyczna. Nie była ona rzecz jasna jedynym przejawem odwoływania się do wydarzeń z przeszłości, wykorzystywała raczej historię dla pewnych celów.
Najczęściej tematyka taka była elementem tak zwanego kostiumu historycznego. Autor posługiwał się nim w celu ukrycia odniesień do współczesnej sobie problematyki, szczególnie jeżeli dotykała kwestii politycznych. Tak rozumiana tematyka historyczna stanowiła więc formę obchodzenia cenzury, szczególnie widocznej pod zaborami.
Sztandarowym przykładem tego typu działania mogą być Krzyżacy Henryka Sienkiewicza. Opowieść historyczna dotyka tutaj momentu walki państwa Polsko-Litewskiego z żywiołem Germańskim, reprezentowanym przez siły Zakonu Krzyżackiego. Powieść jest jednak w istocie pokrzepiającą serca historią walki przeciwko najeźdźcy, pisaną w zaborze rosyjskim. Teoretycznie więc historia opiewa pokonujących wroga Polaków, jednak jako opis przegnania Niemców-Krzyżaków zaborca nie zwrócił na nią uwagi. Germanie byli bowiem postrzegani jako wróg Słowian - za obrońców tych zaś Rosja chciała uchodzić.
Analogicznie Bolesław Prus napisał nowelkę pozytywistyczną Z legend dawnego Egiptu. Za maską starożytnego Egiptu nawiązał do sytuacji politycznej II Rzeszy, gdzie dokonała się dramatyczna miana na tronie cesarskim.
Innym powodem używania tematyki historycznej w literaturze pozytywistycznej był zawód ideałami lub też chęć zwrócenia uwagi na pozytywne aspekty dawnych obyczajów. Wedle myśli epoki, autor miał swoimi dziełami oddziaływać na czytelnika, wskazywać istotne dla społeczeństwa problemy i kształtować życiowe postawy. Część z pozytywistów zauważyła upadek ideałów swojej epoki, a nawet obyczajów całego narodu. Pracowitość stawała się chciwością, zamiast pracy u podstaw był wyzysk. Dlatego też zwrócono się ku dawnym epokom w dziejach Rzeczypospolitej, dopatrując się tam godnych naśladowania wzorców. Wiązało się to często z idealizowaniem historii kraju, tworzyło jednak pewne wzorce do naśladowania.
Innym elementem, tutaj już związanym całkowicie z pozytywizmem na terytorium Polski, było podtrzymywanie ducha narodowego. Pod zaborami trzeba było kultywować pamięć o dawnych dziejach i budować dumę z niegdysiejszych dokonań. Tematyka historyczna spełniała również takie zadanie, szczególnie widać to na przykładzie powieści Henryka Sienkiewicza. Trylogia może pochwalić się pocztem bohaterów godnych naśladowania, jak również ewidentnie potępionych przez historię. Wyidealizowany obraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów napełnia zaś serca czytelników dumą, którą zaborcy Polakom próbowali odebrać z całą zaciekłością.
Tematyka historyczna podejmowana była przez autorów pozytywistycznych nie tylko w Polsce, tutaj jednak miała pewne szczególne znaczenie. Pod zaborami trzeba było bowiem ukrywać wiele w treści utworu, do tego zaś idealnie nadawał się kostium historyczny. Potrzeba eskapizmu narodu ku dawnym, dobrym czasom też miała tutaj spore znaczenie. Ważne również było tworzenie bohaterów, często postaci wzorowanych na prawdziwych, które mogły stanowić pokrzepiający przykład cnót. Pozytywiści postrzegali bowiem swoje dzieła w charakterze kształtujących postawy ludzkie, chcieli więc zwracać nimi uwagę na zachowania ludzi. Maska historyczna dawała im możliwość robienia tego bezpiecznie, a zarazem dobitnie.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.