Średniowieczny „Hymn do św. Stanisława”, znany też pod łacińską nazwą „Gaude Mater Polonia” jest jedną z pierwszych polskich pieśni patriotycznych. Jego autorstwo przypisuje się dominikaninowi Wincentemu z Kielczy. Hymn opowiada o losach biskupa św. Stanisława ze Szczepanowa, ale sławi również Kraków i całą Polskę.
Święty Stanisław ze Szczepanowa jest jednym z patronów Polski. Pełnił rolę biskupa krakowskiego oraz prezbitera. Prawdopodobnie żył w latach 1030-1079. Zdobył sławę jako małopolski kaznodzieja i misjonarz. Pracował również w kancelarii krakowskiego biskupa Lamberta, który wyznaczył go na swojego następcę. W 1072 roku święty Stanisław został konsekrowany na biskupa krakowskiego za zgodą Bolesława Szczodrego. Właśnie z powodu konfliktu z Bolesławem Szczodrym, świętego Stanisława skazano na męczeńską śmierć. Jego dokładne przyczyny nie są znane.
Według Galla Anonima, biskup został ukarany za zdradę. Gall nie podał szczegółów zdarzenia, ale ocenił negatywnie postępowanie świętego Stanisława, a także decyzję króla. Możliwe, że biskup wielokrotnie upominał Bolesława Szczodrego z powodu nieodpowiedniego zachowania wobec poddanych oraz niemoralnego postępowania, aż w końcu zagroził władcy ekskomuniką. Biskup nie stawił się również przed sądem królewskim, ponieważ nie zezwalały mu na to przepisy prawa kanonicznego. Święty Stanisław został więc bezprawnie skazany na śmierć przez rozczłonkowanie ciała.
Kult biskupa rozpoczął się w 1088 roku, gdy jego relikwie zostały przeniesione do krakowskiej katedry. Gdy w 1138 roku doszło do rozbicia dzielnicowego Polski, uznano to wydarzenie za karę od Boga, spowodowaną zamordowaniem świętego Stanisława. Polska rozpadła się wtedy na części, podobnie jak ciało biskupa. Święty Stanisław został uznany za patrona zjednoczenia, za którego wstawiennictwem Polacy modlili się o ponowne połączenie ojczyzny.
Jak wskazuje tytuł, utwór ma formę hymnu. Jest to uroczysta, podniosła pieśń pochwalna, w której pojawiają się apostrofy do bóstwa, wyjątkowej osoby, wydarzenia, ojczyzny lub idei. Współcześnie hymny są utożsamiane z tematyką patriotyczną, w średniowieczu były związane głównie z religią. „Hymn do św. Stanisława” łączy w sobie kult świętego oraz wartości patriotyczne.
Hymn należy do liryki inwokacyjnej, podmiot liryczny zwraca się do Polski oraz Krakowa. Pojawiają się więc apostrofy („Raduj się, Matko-Polsko!”, „A przeto szczęsny ty, Krakowie”).
Utwór ma budowę stychiczną, nie pojawia się podział na strofy. Składa się z czterdziestu pięciu wersów, w większości napisanych dziewięciozgłoskowcem. W celu zachowania stałej liczby sylab w obrębie wersu, pojawiają się przerzutnie. Obecne są także epitety („sławne potomstwo”, „najwyższego Pana”, „chwałę przynależną”, „żołnierz Chrystusowy”, „nowy cud”, „Króla niebieskiego”, „zbawcze dary”, „świętym grobie”, „świętym ciałem”, „Trójcy Przenajświętszej”, „radość wieczną”), metafory („męki niezmierne, jakie on wycierpiał, jaśnieją cudownymi znaki”), ożywienie („choroby wszelkie przed dotknięciem pierścienia jego uciekają”), wykrzyknienia („Raduj się, Matko-Polsko, w sławne potomstwo płodna!”) oraz wyliczenie („cześć, chwała, sława uwielbienie”).
Hymn jest jednym z najstarszych utworów liryki polsko-łacińskiej. Jego najstarszy zapis zachował się w antyfonarzu kieleckim z 1372 roku. Utwór powstał z okazji uroczystości kanonizacyjnych biskupa Stanisława ze Szczepanowa w 1253 roku. Po raz pierwszy został wykonany publicznie w Krakowie 8 maja 1254 roku. „Hymn do św. Stanisława” wszedł w skład większej całości - pierwszego polskiego oficjum rymowanego „Historia najsławniejszego Stanisława” („Historia gloriossisimi Stanislai”), autorstwa Wincentego z Kielczy. Oficjum zawiera inwokacje do narodu Polskiego, fakty z życia świętego Stanisława, wydarzenia związane z męczeńską śmiercią oraz następujące za jego wstawiennictwem cuda. Polska oraz Kraków zostają wezwane, aby cieszyć się pośmiertną chwałą świętego.
Utwór został podzielony zgodnie z godzinami brewiarzowymi. Oficjum nie dotyczy wyłącznie życia i kultu świętego, ale porusza również wątki patriotyczne oraz podkreśla rolę Krakowa jako stolicy biskupiej. Z tego powodu, utwór cieszył się dużą popularnością podczas rozbicia dzielnicowego.
Dawniej Wincenty z Kielczy był uważany za autora tekstu oraz muzyki do „Hymnu do św. Stanisława”. Obecnie potwierdzono, że dokonał kontrafaktury, podłożył nowe słowa do istniejącej melodii. Została ona przejęta z „Hymnu do św. Dominika” („Gaude, mater ecclesia”). Obecnie znaną wersję hymnu na język polski przełożył Leopold Staff.
W XIX wieku opracowania utworu dokonał Teofil Klonowski, który dostosował go do wersji czterogłosowej. W tej postaci hymn jest wykonywany podczas inauguracji roku akademickiego. W czasach średniowiecza utwór był śpiewany przez polskie rycerstwo po odniesionym zwycięstwie lub podczas uroczystości narodowych. Utwór, obok „Bogurodzicy”, pełnił funkcję nieoficjalnego hymnu narodowego.
Utwór otwiera inwokacja do Polski, nazwanej matką oraz wezwanie do oddawania chwały Bogu. Następnie, podmiot liryczny przechodzi do sławienia świętego Stanisława. Z woli Boga, umarł on męczeńską śmiercią, aby po śmierci pełnić rolę orędownika. Za sprawą biskupa, miały miejsce liczne cuda, które dowodzą jego świętości. Podmiot liryczny utrzymuje, że święty Stanisław poniósł śmierć za swoją sprawiedliwość. Nie ugiął się przed królem, mimo władzy, którą nad nim posiadał.
W hymnie rysuje się nieskazitelny wizerunek biskupa, który miał odwagę przeciwstawić się władcy, aby bronić uciskanych przez niego poddanych. Święty poniósł męczeńską śmierć, starając się chronić swoich bliźnich przed okrucieństwem króla. Podmiot liryczny opisuje jeden z najsłynniejszych cudów, związanych ze śmiercią świętego Stanisława. Według legendy, jego poćwiartowane ciało się zrosło. Z tego powodu, Polacy podczas rozbicia dzielnicowego modlili się o zjednoczenie ojczyzny za pośrednictwem biskupa. Mieli nadzieję, że Polska cudownie zrośnie się, tak jak ciało świętego.
Osoba mówiąca wymienia też inne cuda, które dokonują się za wstawiennictwem świętego. Jest on w stanie uzdrawiać z najcięższych chorób, przywracać słuch, wzrok oraz życie zmarłym, a także sprawia, że kulawi zaczynają chodzić. Przez swoją męczeńską śmierć, święty Stanisław pokonał szatana, który w popłochu ucieka przed jego potęgą. Podmiot liryczny podkreśla, że Kraków powinien się radować, ponieważ w tym mieście święty sprawował funkcję biskupa, tam też spoczęły jego relikwie. Osoba mówiąca ponownie wzywa do modlitwy, wierząc, że święty Stanisław zapewni wszystkie łaski pokornym i wiernym wyznawcom Boga. Sławi również stwórcę, za którego sprawą powstał cały świat.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.