Utwór Adama Naruszewicza „Balon” został zainspirowany rzeczywistym wydarzeniem - lotem balonem nad Warszawą. Poeta wykorzystał to zdarzenie jako punkt wyjścia do refleksji na temat potęgi ludzkiego rozumu i rozwoju naukowego. W utworze pojawia się również nawiązanie do sytuacji politycznej w XVIII-wiecznej Polsce.
Inspiracją do stworzenia utworu był lot balonem nad Warszawą, który miał miejsce 10 maja 1789 roku. Tego wyczynu dokonał francuski wynalazca Jean-Pierre Blanchard, pionier baloniarstwa i lotnictwa, który pierwszy udany lot balonem odbył w 1785 roku nad kanałem La Manche. Lot nad Warszawą rozpoczął się w obecności króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i trwał ok. 45 minut. Blanchard pokonał ponad 7 km i wylądował w Białołęce. Był to pierwszy lot balonem w Polsce, dlatego wydarzenie wzbudzało wielkie emocje.
Naruszewicz nie był świadkiem zdarzenia, ale poruszyło go na tyle, że postanowił poświęcić mu odę. Poeta był racjonalistą, zachwyconym ludzkim rozumem i postępem naukowym, dlatego możliwość lotu była dla niego ekscytująca. Utwór po raz pierwszy ukazał się w anonimowej ulotce w 1789 roku, a jego autorstwo przypisano Stanisławowi Trembeckiemu. Dopiero w XX wieku, polski edytor Juliusz Wiktor Gomulicki stwierdził, że autorem ody był Adam Naruszewicz. Utwór został wydany w tomie „Liryki wybrane” w 1964 roku.
Oda reprezentuje cechy charakterystyczne dla poezji oświeceniowej. Naruszewicz posłużył się klasyczną formą, a utwór chwali postęp i rozumowe postrzeganie rzeczywistości. W dwóch ostatnich strofach, poeta zwraca się do Sarmatów i całej swojej ojczyzny. Jest to spowodowane trudną sytuacją polityczną Rzeczpospolitej, trwającymi rozbiorami oraz uzależnieniem od Rosji. W czasie powstawania utworu trwały obrady Sejmu Wielkiego, mającego na celu wprowadzenie koniecznych reform. Poeta był zaangażowany w politykę, pełnił funkcję bliskiego współpracownika króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, popierał również Konstytucję 3 maja.
Poeta posłużył się swoim ulubionym gatunkiem - odą. Jest to utwór o pochodzeniu antycznym, mający na celu pochwałę osoby, wydarzenia lub idei. Naruszewicz wychwala w odzie odwagę i talent Blancharda, festyn warszawski, na którym doszło do lotu oraz ideę wznoszenia się w powietrze i pokonywania grawitacji. Charakterystyczny dla gatunku jest również podniosły ton, pełen patosu.
Utwór posiada elementy liryki pośredniej, gdy podmiot liryczny opisuje lot balonem oraz widok z góry. Następnie pojawia się liryka inwokacyjna, osoba mówiąca zwraca się do sceptyków, nie wierzących w siłę rozumu („Gminie, ku rzadkiej zbiegły zabawce, jakież ci cuda mózg kryśli?”) oraz ojczyzny, porównanej do łodzi („Wszystko zwyciężysz, łódko szlachetna”). Podmiot liryczny opisuje gapiów tak, jakby patrzył na nich z góry, lecąc balonem. Znajduje się ponad tłumem, dzięki czemu jest wszechwiedzący. Jego poglądy świadczą, że jest to człowiek wykształcony, wierzący w potęgę ludzkiego rozumu, racjonalnie postrzegający rzeczywistość.
Oda składa się z dwunastu czterowersowych strof, poeta zastosował rymy krzyżowe. W utworze pojawia się wiele środków stylistycznych. Zastosowano inwersje („nabrzmiały kruszców zgorzałym duchem”, „w strumyk dziecinnym palcem na stole z kilku kropel zakreślony”). Obecne są również peryfrazy, niebo zostaje nazwane miejscem „gdzie bystrym tylko Orzeł polotem pierzchliwe pogania ptaki”, a burzę z piorunami określa się jako czas, gdy „gniewny Jowisz ognistym grotem powietrzne przeszywa szlaki”. Obecne są liczne metafory („los dla niej rudlem”, „wznawia tor klęską sławny Ikara i na podniebieniu już stawa”, „wszystko zwyciężysz, łódko szlachetna”) i porównania („w błahych się zlepkach czołga ukryty, jak drobne robaczków plemię”).
Naruszewicz stworzył odę jako wyraz uznania dla geniuszu Blancharda i możliwości ludzkiego rozumu. W utworze pojawiają się nawiązania do mitologii, co jest typowe dla twórczości klasycystycznej. Wynalazcy XVIII wieku stają się następcami Ikara, który poświęcił życie, aby spełnić swoje marzenie o wzbiciu się w niebo.
Podmiot liryczny jest dumny z ludzkości, która jest w stanie przezwyciężyć prawa grawitacji. Osoba mówiąca wierzy w nieograniczoną moc rozumu, wie że ludzka pracowitość prowadzi do doskonałości i postępu. Podaje inne przykłady niezwykłych wynalazków, pływające po morzach statki, techniki wydobywania drogocennych kruszców spod ziemi, odkrycie prochu wysadzającego skały oraz pompy hydrauliczne, służące pozyskiwaniu wody. XVIII wiek ukazał ogrom możliwości człowieka. Wynalazki, należące wcześniej do sfery marzeń, zaczęły istnieć i stają się częścią codziennego życia. Oda Naruszewicza oddaje hołd Blanchardowi, geniuszowi, który umożliwił ludzkości lot.
Balon jest kolejnym wynalazkiem potwierdzającym wyższość człowieka nad naturą. Podmiot liryczny w podniosły poetycki sposób opisuje niebo i wznoszący się balon. Stawia się na miejscu pasażera, który obserwuje świat z góry. Pałace przypominają jedynie gruz, Wisła - niewielki strumyczek, a ludzie - robaki, które wyglądają jednakowo bez względu na pozycję społeczną.
Dla prostych ludzi lot Blancharda wydaje się iluzją, magiczną sztuczką. Podmiot liryczny jest człowiekiem oświeconym, który zdaje sobie sprawę z triumfu ludzkiego umysłu nad siłami natury. Następnie, osoba mówiąca zwraca się do Sarmatów, swoich rodaków. Próbuje ich nakłonić do podejmowania dalszego wysiłku w celu ratowania ojczyzny.
Podmiot liryczny ma nadzieję, że obrady Sejmu Wielkiego przyniosą konieczne reformy, a Rzeczpospolita powstanie z upadku. Chciałby żeby przyszłość Polski była bardziej sławna i doskonała niż lot Blancharda. Osoba mówiąca porównuje ojczyznę do łodzi, która zniesie wszystkie ciosy i zwycięży. Poeta łączy w utworze dwie najbardziej charakterystyczne cechy poezji oświeceniowej: zachwyt postępem i rozumem oraz funkcję dydaktyczną.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.