„Bogurodzica” to pieśń religijna nieznanego autorstwa, która przez wiele lat pełniła funkcję hymnu narodowego. Niejasny jest również czas jest powstania, najprawdopodobniej została napisana w XIII wieku, choć niewykluczone, że był to początek wieku XIV. Jest to najstarsza polska pieśń, jej pierwszy zapis pochodzi z 1407 roku.
Pieśń została podzielona na czternaście strof, nierównych pod względem ilości wersów. Utwór jest arcydziełem średniowiecznej poezji, ma kunsztowną formę. W pieśni znajduje się wiele paralelizmów składniowych oraz skomplikowanych układów rymów, które są nieregularne. Pojawiają się również rymy wewnętrzne. Utwór jest wierszem intonacyjno-zdaniowym. Poszczególne wersy stanowią całość pod względem intonacyjnym, wznoszącym lub opadającym.
Pieśń ma trzech adresatów, strofa pierwsza ma formę rozbudowanej apostrofy do Matki Boskiej („Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja”). Pojawia się również zwrot do Jezusa Chrystusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela („Twego dziela Krzciciela bożycze”). Adresaci utworu są połączeni w pary, adresata właściwego i orędownika. Podmiot liryczny zwraca się do Bogurodzicy poprzez Boga, do Maryi przez Chrystusa oraz do Jezusa przez Jana Chrzciciela.
Utwór należy do liryki bezpośredniej, podmiot liryczny ujawnia swoją obecność. Jest to podmiot zbiorowy, autor wypowiada się w imieniu wspólnoty osób wierzących.
Warstwa stylistyczna utworu jest bardzo rozbudowana i skomplikowana. Pojawiają się liczne wołacze („matko zwolena”, „Adamie”, „Jezu Kryste miły”, „Maryja dziewice”). Opis adresatów pieśni opiera się na zasadzie kontrastu, Maryja jest jednocześnie matką i dziewicą, Chrystus - synem i gospodarzem domu. W utworze pojawia się refren, jego funkcję pełni wers „Kyrieleison”, oznaczający z greki „Panie, zmiłuj się”. Nadaje on śpiewności oraz pełni funkcję bezpośredniego zwrotu do Boga. Utwór ma charakter błagalny, pojawia się wiele próśb skierowanych do Boga i jego orędowników („zyszczy nam, spuści nam”, „usłysz głosy, napełni myśli człowiecze”, „słysz modlitwę”, „jegoż prosimy a na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt”, „haza nas huchowa ote wszego złego”). Utwór przysparza trudności współczesnemu odbiorcy ze względu na liczne archaizmy i przestarzałe formy gramatyczne. Dominują wśród nich archaizmy leksykalne, czyli słowa które już wyszły z użycia („zwolena”, „zbożny”, „kmieciu”, „otyma”). Obecne są również archaizmy fleksyjne, wyrazy występują w przestarzałych formach gramatycznych („spuści”, „zyszczy”). Ze względu na zmiany w wymowie wielu słów, pojawiają się archaizmy fonetyczne („Krzciciela”, „k sobie”, „huchowa”). Można zauważyć również zmienioną składnię zdań („jeszcze był nie prześpiał zaśmiernie”).
Pieśń ma formę modlitwy zbiorowego podmiotu lirycznego. Wierni zwracają się bezpośrednio do Maryi, będącej nie tylko matką Chrystusa, ale też wszystkich ludzi. Strofa przedstawia najważniejsze prawdy teologiczne. Maryja nie jest sławiona ze względu na swoje zasługi, ale przyniesienie ludziom Boga. Wierni za jej pośrednictwem mogą dotrzeć do Chrystusa, ponieważ jest z nim na wieczność powiązana.
Podmiot liryczny prosi Maryję o spełnienie próśb, przez wzgląd na jej Syna. Matka Boska pełni rolę opiekunki ludzkości, której pozwala skontaktować się z Bogiem. W strofie drugiej, zmienia się adresat utworu. Podmiot liryczny prosi Chrystusa o wysłuchanie jego próśb, rolę orędownika pełni Jan Chrzciciel. Wierni przynoszą kilka błagań, chcą zostać wysłuchani, proszą o dobre życie, zgodne z wolą boską oraz zbawienie po śmierci.
Obecność trzech adresatów: Matki Boskiej, Jezusa Chrystusa i Jana Chrzciciela przypomina wzorzec deesis, pojawiający się w kościele wschodnim. Te trzy postaci często razem przedstawiano na ikonach. Najbardziej majestatyczna z nich - Chrystus, był uwieczniany w towarzystwie swojej Matki i Jana Chrzciciela, pełniących rolę pośredników między Bogiem a człowiekiem. Maryja zasłużyła się dla świata przynosząc na niego boskiego syna. Jest również wzorem dla każdego chrześcijanina, ponieważ poddała się roli Boga, żyła w czystości, nigdy nie popełniła żadnego grzechu.
Ważną postacią był też Jan Chrzciciel, który przygotowywał ludzi na przyjście Chrystusa, zapowiadał jego nadejście i nauki, o których wcześniej nie słyszano. Dwoje orędowników spełnia różne prośby wiernych. Maryja przyniosła Boga ludziom, dlatego pozwala zbiorowości wierzących na pozyskanie Chrystusa. Jan Chrzciciel pełnił rolę nauczyciela, był „głosem na pustyni”. Pozwala więc człowiekowi zostać wysłuchanym, zebrać myśli. Orędownictwo Maryi i Jana ma charakter wertykalny, ludzie zbliżają się w stronę strefy sacrum. To również stanowi nawiązanie do koncepcji deesis, często przedstawianej w formie trójkąta. Jest on wsparty na podstawie, którą stanowi wspólnota wiernych, połączona z wierzchołkiem - Bogiem. Ramiona trójkąta to pośrednicy, Maryja i Jan Chrzciciel. Przedstawienie sfery sacrum przypomina więc cerkiewną ikonę.
Utwór stanowi przykład filozofii świętego Tomasza z Akwinu. Według niego wszechświat ma budowę hierarchiczną. Święty opracował drabinę bytów, która określa miejsce i rolę każdego istnienia, poczynając od żywiołów i materii nieożywionej, kończąc na najwyższej formie istnienia - Bogu. Filozof wyznawał zasadę skromności, uważał że człowiek jest zbyt nieznaczący i mały, aby zwracać się bezpośrednio do stwórcy. Właściwą formą modlitwy było więc, według niego, porozumiewanie się z Bogiem przez pośredników, którzy są święci, godni do przebywania blisko Najwyższego. Jest to główny powód uczynienia Matki Boskiej główną adresatką pieśni, ponieważ znajduje się ona najbliżej człowieka, a zarazem jest nierozerwalnie związana z Bogiem.
Dwie pierwsze strofy utworu powstały najwcześniej i są najbardziej znane, ponieważ wykonuje się je podczas najważniejszych uroczystości religijnych. Mimo, że pieśń składa się oryginalnie z czternastu strof, współcześnie chóry śpiewają tylko dwie pierwsze z nich. Po apostrofie do Matki Boskiej i Jana Chrzciciela, następuje przypomnienie poświęcenia Jezusa dla ludzkości. Jego męczeńska śmierć na krzyżu pozwoliła ludziom osiągnąć zbawienie i życie wieczne. Chrystus zmartwychwstał, dokonał cudu, w który wielu nie było w stanie uwierzyć. Wspólnota wiernych żyje wdzięcznością za poświęcenie Chrystusa i nadzieją na zbawienie i wieczną szczęśliwość w niebie. Dzieło Jezusa daje ludziom wiarę w zmartwychwstanie.
Podmiot liryczny zwraca się ponownie do Matki Boskiej, aby wspomogła jego modlitwy. Wierni proszą o wszystkie najważniejsze łaski bez których człowiek nie jest w stanie przetrwać - zdrowie, spokój, dobrobyt zapewniający bezpieczeństwo. Podmiot liryczny nie skupia się wyłącznie na życiu doczesnym, błaga też o życie wieczne wśród aniołów i boskiej przychylności. Osoba mówiąca przywołuje również postać Adama będącego symbolem człowieka upadłego, pogrążonego w grzechu. Jest on przykładem litości Boga i jego zdolności do wybaczania. Adam odkupił swoje winy trudnym życiem na ziemi, więc po śmierci może cieszyć się bliskością Boga. Daje to nadzieję grzesznym ludziom, którzy chcą powrócić na łono Kościoła i doczekać się zbawienia duszy.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.