Średniowiecze to epoka historyczna rozciągająca się mniej więcej od okresu upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 r. n.e.) dp upadku Cesarstwa Bizantyjskiego (1453 r. n.e.). Powstała w XVII wieku nazwa epoki miała podkreślać jego przejściowość między Antykiem i Renesansem — wyrażać zacofanie, ciemnotę i zabobonność ówczesnego świata. Dzisiaj jednak wiemy, że Wieki Średnie to czas ogromnego rozwoju myśli filozoficznej oraz pieczołowitego dbania o zachowanie dorobku starożytności. Literatura tamtego okresu wykształciła dopracowany i szczegółowy pogląd na człowieka, świat oraz Boga. Poznanie go pozwala zrozumieć, jak wiele zawdzięczamy ludziom tamtego okresu.
Jest to idea, w której podłóg w centrum zainteresowania człowieka stoi Bóg. Jej istotą było podporządkowanie Stwórcy wszelkich ziemskich spraw: działań naukowych, filozofii i sztuki. Przejawem teocentryzmu było między innymi rzadkie podpisywanie swoich dzieł przez artystów — tworzyli oni bowiem ku większej chwale Bożej (ad maiorem Dei gloriam). Same dzieła uważano zaś za natchnione przez Ducha Świętego. Przykładem teocentryzmu może być m.in. „Lament Świętokrzyski”.
Jako że Bóg był jedynym i uniwersalnym źródłem wszystkiego, ludzie w Średniowieczu kierowali się podobną ideą porządkującą świat. Cała Europa uznawała władzę Cesarza i Papierza za zwierzchnią, używała łaciny jako jeżyka religii i nauki oraz wyznawała wiarę katolicką. W literaturze tego okresu dominował więc jeden język, a najpopularniejszymi motywami były żywoty świętych, czy historie biblijne. Sposobem przybliżania wiary la niepiśmiennych była tzw. Biblia pauperum — Biblia dla ubogich, przyjmująca formę obrazkową.
Związana z uniwersalizmem koncepcja filozoficzna, zakładająca hierarchiczne ułożenie bytu. Wyrażona najdobitniej przez świętego Tomasza z Akwinu poprzez jego „drabinę bytów”. Świat miał formę uporządkowaną, z Bogiem jako władcą wszystkiego i kolejno coraz „niższymi” bytami — aniołami, świętymi, ludźmi, zwierzętami. Takie pojmowanie rzeczywistości przekładało się potem na hierarchię społeczną, czyli ustrój feudalny. Społeczeństwo podzielone było na chłopów, kler i rycerstwo, a każda z tych grup miała swoje obowiązki do zrealizowania. Wasal miał służyć swojemu seniorowi, on zaś rządził wedle praw Boga. Taki sposób rozumienia rzeczy widać m.in. w „Boskiej komedii” Dantego — świat pozaziemski jest tam uporządkowany, każdy grzesznik karany wedle swojego grzechu.
Jak wskazuje tłumaczenie nazwy, deesis odnosi się do wstawiennictwa. Otaczający postać Chrystusa święci oraz Maryja mieli być orędownikami ludzkich modlitw do Syna Bożego. Wierzono bowiem, że w taki sposób prośba wiernego pewniej dotrze do Boga. Deesis podkreśla więc wagę, jaką ludzie średniowiecza przywiązywali do kultu świętych oraz orientuje ich względem majestatu Chrystusa. Przykładem deesis z literatury staropolskiej jest „Bogurodzica”.
Ten rodzaj literatury propagował pożądane wzorce społeczne. Dużą rolę w ich kształtowaniu miały wyżej wspomniane teocentryzm, katolicyzm i uniwersalizm. Ogólnie idealne wzorce średniowieczne podzielić możemy na świeckie i religijne. Te pierwsze to: doskonały rycerz i władca chrześcijański oraz wywodzący się od pierwszego ideał miłości dworskiej. Religijny wzorzec społeczny to zaś: święty i asceta. Przykładami literatury parenetycznej mogą być: „Legenda o św. Aleksym”, „Pieśń o Rolandzie”, czy „Dzieje Tristana i Izoldy”.
Wbrew powszechnemu mniemaniu filozofia średniowieczna miała się bardzo dobrze. Opierała się głównie na scholastyce — wywodzeniu prawd filozoficznych na podstawie Biblii. Jej główne nurty, tj. Augustynizm i Tomizm miały również oparcie w naukach filozofów starożytnych. Oprócz nich możemy wyróżnić jeszcze dwa prądy intelektualne, związane z religią: mistycyzm i franciszkanizm.
Wyłożył go św. Augustyn w swoich „Wyznaniach”. Zakładał on, że człowiek to dusza uwięziona w ciele, świat zaś dzieli się na dwie przeciwstawne wartości: dobro i zło. Przy czym zło było niebytem — nie posiadało substancji. Boga poznać możemy tylko dzięki intuicji, miłości oświeceniu. Filozofia ta nawiązywała do nauk Platona.
Wyłożona na łamach „Summy teologicznej” przez św. Tomasza z Akwinu. Wedle niej człowiek był bytem znajdującym się między aniołami a zwierzętami. Istotą ludzką było materialne ciało i nadająca mu formę dusza. Człowiek mógł poznać Boga poprzez wiarę i rozum. Istnienie Stwórcy jest więc możliwe do udowodnienia. Nawiązywał na filozofii Arystotelesa.
Wywodząca się z nauk św. Bernarda myśl, głosząca potrzebę dążenia do poznania Boga w życiu doczesnym. Spotkanie to miało być zwieńczeniem drogi duchowej, samym sensem istnienia.
Wywodząca się z nauk św. Franciszka z Asyżu i wyłożona w „Kwiatkach św. Franciszka” postawa, wedle której człowiek to jedno ze stworzeń Boga. Św. Franciszek uważał naturę za „rodzeństwo” człowieka, które ma jednego Ojca. Głosił miłość, radość i miłosierdzie.