Franciszkanizm – definicja, cechy, przykłady

Autor: Paulina Słoma. Ostatnia aktualizacja: 2025-03-13 17:06:47
Obraz przedstawia świętego Franciszka z Asyżu wstępującego do nieba, po jego lewej i prawej stronie znajdują się dzieci-aniołki

Święty Franciszek z Asyżu, Philip Fruytiers, XVII w.

Niektóre postawy prezentowane w literaturze miały bezpośredni związek z konkretnymi postaciami. Tendencja ta szczególnie widoczna była w epoce renesansu, jednak niektóre z postaw i światopoglądów występowało w większości epok literackich. Przykładem drugiego typu nawiązań był bez wątpienia franciszkanizm.

Spis treści

Geneza franciszkanizmu

Franciszkanizm jako idea odnosi się do światopoglądu propagowanego przez św. Franciszka z Asyżu, który żył na przełomie XII i XIII wieku. Był on postacią niezwykle charyzmatyczną, oddaną miłości do Boga, ludzi oraz wszelkiego stworzenia. Święty Franciszek odrzucił bogactwo i wygody, wybierając życie w ubóstwie i pokorze, zgodne z zasadami Ewangelii. Zachęcał do wiary przepełnionej radością, empatią, miłością do całego żywego stworzenia i życzliwością wobec bliźnich. Jego filozofia została przedstawiona w wielu hagiograficznych dziełach, z których najważniejszym jest tekst pt. „Kwiatki św. Franciszka”. Księga ta ukazuje sceny z życia świętego, jego relacje z naturą oraz ludziom bliską postawę pokory i wdzięczności wobec świata. Franciszkanizm jako kierunek filozoficzny i światopoglądowy zdobył popularność w różnych epokach, inspirując zarówno duchownych, jak i artystów.

Definicja franciszkanizmu

Franciszkanizm to również tendencja literacka. Jej korzenie sięgają znacznie wcześniej niż XX wiek, gdy zyskała popularność – obecna była już w średniowiecznych tekstach hagiograficznych i filozoficznych. Jako idea literacka i światopoglądowa franciszkanizm określa postawę wobec życia inspirowaną filozofią świętego Franciszka. Charakteryzuje się skromnym i pokornym życiem, radością z prostych rzeczy, brakiem dążenia do gromadzenia bogactwa, a także miłością do bliźnich i służbą na rzecz wspólnoty. Istotnym elementem jest również troska o świat przyrody, co przejawia się w szacunku dla zwierząt i natury jako daru od Boga. W literaturze franciszkanizm często pojawiał się jako odpowiedź na dominujące w danym okresie prądy intelektualne, takie jak symbolizm czy filozofia Nietzschego, które kładły nacisk na indywidualizm, siłę jednostki i dystans do metafizyki. Franciszkanizm zakładał natomiast konieczność powrotu człowieka do natury, harmonii ze światem oraz życia w zgodzie z Ewangelią.

Bohater nurtu franciszkańskiego

Bohater obecny w utworach o tematyce franciszkańskiej to postać, która z pokorą przyjmuje trudności i ubóstwo, ciesząc się możliwością niesienia pomocy bliźnim. Jego życie jest proste i w służbie innym. Postać taka dostrzega świętość i piękno w otaczającym świecie, w zwierzętach, roślinach i zjawiskach przyrody. Bohater franciszkański stanowi pochwałę życia wolnego od chciwości i żądzy posiadania, znajdując radość w codziennych, prostych doświadczeniach. W wielu utworach jest ukazany jako człowiek głęboko religijny, nawet w obliczu największych przeciwności losu. Takie postacie inspirowały wielu pisarzy, którzy w swoich dziełach ukazywali wartości franciszkańskie jako wzór do naśladowania.

Motyw franciszkański w literaturze europejskiej

Nurt franciszkański jako pełnoprawna tendencja literacka pojawił się w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to zaczęto zwracać większą uwagę na kwestie społeczne, etyczne oraz duchowe w literaturze. Dużą rolę w jego popularyzacji odegrało pojawienie się książki A.F. Ozanama, która analizowała poetykę franciszkanizmu we Włoszech. Postawę franciszkańską odnaleźć można także w pracach wybitnego polskiego pedagoga Janusza Korczaka. Jego działalność opierała się na głębokim szacunku dla każdego człowieka, a w szczególności dzieci. Był wielkim orędownikiem poszanowania praw najmłodszych, uznając, że dziecięca wrażliwość i sposób postrzegania świata są pełne autentycznego piękna. W jego placówkach pedagogicznych wychowankowie mieli swoje własne prawa i obowiązki, co było realizacją franciszkańskiej idei równości i braterstwa.

Utwory poświęcone postaci św. Franciszka

W literaturze odnaleźć można wiele odniesień do idei franciszkańskich oraz liczne utwory poświęcone samemu św. Franciszkowi. Do najważniejszych należą:

  • „Kwiatki św. Franciszka” – zbiór opowieści o życiu świętego oraz jego towarzyszy, ukazujący sceny pełne prostoty, duchowości i pokory. Dzieło to należy do klasyki literatury hagiograficznej i powstało w XIII wieku, początkowo w języku łacińskim. Od XIV wieku zaczęły pojawiać się przekłady na język włoski, które stały się podstawą późniejszych tłumaczeń. „Kwiatki św. Franciszka” mają charakter dydaktyczny – przedstawiają wzorce moralne godne naśladowania.
  • „Inne kwiatki św. Franciszka” – książka napisana przez Romana Brandstaettera, znawcę Biblii i polskiego pisarza, który inspirował się postacią świętego Franciszka. Brandstaetter stworzył również inne dzieła poświęcone franciszkanizmowi, takie jak „Teatr św. Franciszka” czy „Kroniki Asyżu”, w których ukazał życie i duchowość założyciela zakonu franciszkanów.
  • „Bez oręża” – dwutomowa powieść historyczna autorstwa Zofii Kossak-Szczuckiej. Akcja tej książki rozgrywa się w czasie piątej wyprawy krzyżowej i przeciwstawia rycerski etos duchowości św. Franciszka. Autorka ukazuje świętego jako człowieka głoszącego miłość, pokój i wiarę, w kontrze do średniowiecznej mentalności krucjatowej. Dzieło to jest jedną z najważniejszych powieści historycznych inspirowanych franciszkanizmem.

Literatura franciszkańska w Polsce

W literaturze polskiej odnaleźć można wiele literackich przejawów franciszkanizmu. Pojawiały się one w różnych epokach literackich, jednak ich zamierzoną w pełni obecność odnaleźć można przede wszystkim w literaturze XX wieku. Wśród autorów odnoszących się do idei franciszkańskich wyróżnić możemy:

  • Leopolda Staffa – w wielu swoich utworach poeta odnosił się do postawy związanej z prostym, pokornym życiem. Życzliwa empatia prostego człowieka wybrzmiewa z jego utworów zgromadzonych w tomie „Gałąź kwitnąca”. Ideę franciszkanizmu odnaleźć można przede wszystkich w dwóch utworach poety: „Modlitwie żebraka” oraz „Przedśpiewie”.
  • Jana Kasprowicza – poeta w swoich utworach odnosił się zarówno do postawy, jak i do samej postaci św. Franciszka z Asyżu. W utworze „Hymn św. Franciszka z Asyżu” wychwala całkowite poświęcenie się służbie drugiemu człowiekowi. Zwraca uwagę na harmonię świata i piękno Stworzenia.
  • Kazimierza Przerwy-Tetmajera – również w utworach tego poety odnaleźć można elementy zachwytu nad filozofia franciszkańską. Szczególnie w wierszu „Ta trawa, której nikt nie kosi..” dużo miejsca poświęca cudowi stworzenia i pięknu świata. Przekazuje czytelnikowi, że jedynie całkowita jedność z naturą pozwoli osiągnąć szczęście.
  • Jana Twardowskiego – polski duchowny i poeta, w którego utworach odnaleźć można bardzo wiele nawiązań do idei chrześcijaństwa św. Franciszka z Asyżu. Choć poezja ks. Twardowskiego nie jest związana z żadnym nurtem literackim, wiele nawiązań pozwala odczytywać ją jako związaną z tradycją franciszkańską. Religijna poezja Twardowskiego nie jest przepełniona patosem – jej cecha charakterystyczna to prostota, miłość do bliźniego i życzliwa ciekawość świata. Wiele wierszy Twardowskiego proponuje przede wszystkim ogląd świata z perspektywy radosnej i dziecinnej wiary – są to postulaty bardzo bliskie ideom wyznawanym przez św. Franciszka z Asyżu. Poezja Jana Twardowskiego w bardzo oryginalny sposób łączy wypowiedzi na najbardziej skomplikowane zagadnienia współczesnego świata z pogodnym nastrojem i prostotą języka.

Franciszkanizm w literaturze obecny był w wielu epokach literackich, jednak na stałe – jako tendencja w literaturze – zapisał się w XX wieku. Wiele utworów poetyckich, skupionych na idei franciszkanizmu, ukazuje świat w taki sposób, jakim widziałby go święty z Asyżu. W poetyckich opisach inspirowanych franciszkanizmem dominuje afirmacja życia i świata, dostrzegalna w subtelnych przedstawieniach natury, ukazywanej jako dar, wobec którego człowiek powinien zachować postawę pokory i wdzięczności. Twórcy, odwołując się do ideałów św. Franciszka, często eksponują miłość do bliźniego, współczucie oraz szacunek do wszelkich istot żyjących. Ich utwory nierzadko zachęcają do przyjęcia postawy radosnej akceptacji losu, pogodzenia się z nieuchronnością przemijania oraz dostrzegania sensu w prostych, codziennych chwilach. Literatura czerpiąca z franciszkanizmu charakteryzuje się prostą formą, nieskomplikowaną kompozycją i swobodnym językiem, co podkreśla naturalność i szczerość przekazu. Brak w niej skomplikowanych metafor czy przesadnie zawiłych konstrukcji – najważniejsza jest czytelność i autentyczność przesłania. Pisarze inspirujący się postawą św. Franciszka rezygnują z patosu na rzecz skromności, a ich twórczość często odzwierciedla ducha wewnętrznej harmonii i spokoju. 


Czytaj dalej: Dekadentyzm – definicja, główne cechy, przykłady