Teocentryzm to termin, który najsilniej związany jest z epoką średniowiecza. Oznacza sposób rozumienia i opisu świata, w którym Bóg posiada najwyższą wartość i władzę. Teocentryzm stanowi zaprzeczenie antropocentryzmu, czyli przekonania o tym, że to człowiek określa centrum wszechświata.
Teocentryzm – definicjaCechy teocentryzmu w sztuceFilozofiaAnonimowość w literaturzeTeocentryzm w literaturze
Teocentryzm – definicja
Teocentryzm (gr. „Theos” (Bóg) i centrum (środek) to pogląd, zgodnie z którym Bóg jest nadrzędną wartością i potęgą. Ze względu na takie rozumienie świata, teocentryzm zakłada, że to właśnie w kierunku Boga powinno kierować się wszystkie myśli i podejmować działania dla Jego chwały.
Cechy teocentryzmu w sztuce
Teocentryzm przejawiał się we wszystkich dziedzinach sztuki od czasów średniowiecza. Głównymi cechami reprezentacji cech tego pojęcia było więc przede wszystkim oddanie efektów swojej pracy Bogu. Z tego właśnie powodu wiele tekstów artystycznych pozostawało anonimowe, pojawiały się liczne ryciny i przedstawienia wizerunku Stwórcy, a także miał miejsce rozkwit sztuki gotyckiej oraz rzeźb przedstawiających sceny z życia postaci biblijnych. Najpopularniejszymi tematami były: męka Jezusa, apokalipsa i Sąd ostateczny.
Filozofia
Choć teocentryzm zdominował przede wszystkim epokę średniowiecza, jego początków należy poszukiwać w tezach starożytnych myślicieli. O obecności istotnej dla świata siły sprawczej pisali m.in. Platon i Arystoteles. Pierwszy z nich starał się odszukać „początek” dziejów, przyczynę wszystkich zdarzeń. Drugi zakładał obecność nieokreślonego stwórcy, który powołał świat do życia. Opinia o wszechmocnej obecności Boga rozwinęła się przede wszystkim w średniowieczu. Było to przyczyną szybkiego rozwoju nauk filozoficznych, które miały na celu poznanie boskiego planu. Wyróżnić można trzy najważniejsze filozofie:
- Tomizm – system, opierający się w dużej mierze na poglądach Arystotelesa. Filozofia tomizmu odwoływała się do przemyśleń św. Tomasza z Akwinu. Tomizm zakładał, że głównymi atrybutami bytu są piękno, dobro i prawda. Tym samym zło definiowane było jako „brak dobra”. Człowiek, w założeniu tomizmu, dysponuje rozumną duszą. Dzięki połączeniu duszy i ciała ludzie mogą poznawać świat. Najważniejszym przeznaczeniem człowieka ma stać się zatem poznanie dobra.
- Scholastyka – praktyka filozoficzna polegająca na racjonalizowaniu prawd wiary i stopniowym organizowaniu i uzgadnianiu treści świętych Pism w zgodzie z ideami starożytnych myślicieli.
- Augustynizm – doktryna filozoficzna odwołująca się do poglądów św. Augustyna z Hippony. Augustynizm w średniowieczu dzielił się na trzy podstawowe prądy. Pierwszy z nich charakteryzował się przyjęciem myśli świętego; drugi stanowił krytykę poszczególnych punktów Augustynizmu, natomiast trzeci odwoływał się do założeń Augustyna i rozwijał je pod kątem ujęć matematycznych.
Anonimowość w literaturze
Jedną z cech charakterystycznych literatury średniowiecznej, która była ściśle związana z ideami teocentryzmu, jest anonimowość dzieł. Zasada dotycząca anonimowości obowiązywała w całej sztuce średniowiecznej. Wynikało to z faktu, że – zgodnie z ówczesnymi poglądami – nie ceniono indywidualizmu i artyzmu twórcy, ponieważ stała ona niżej niż idea. Ideą natomiast było przede wszystkim ukazanie chwały i potęgi Boga.
Teocentryzm w literaturze
W literaturze średniowiecznej odnaleźć można zasady teocentryzmu w niemal wszystkich utworach powstałych w tym okresie, ponieważ twórczość kierowała się wówczas przyjętymi i konkretnymi zasadami. Do najbardziej znanych utworów, które swoją formą ukazują ideę teocentryzmu, należą:
- Bogurodzica – najstarsza pieśń religijna napisana w języku polskim. W utworze pojawia się prośba o wstawiennictwo Matki Boskiej u jej syna. Zgodnie z ideami średniowiecznymi kontakt z Bogiem musiał przebiegać poprzez pośredników. Tym samym w pierwszej strofie pojawia się prośba skierowana do Maryi, w drugiej natomiast – błagania kierowane do Chrystusa, w których następuje również powołanie się na Jana Chrzciciela. Tego rodzaju odezwy stanowiły trwały motyw kultury średniowiecznej i związane są bezpośrednio ze sztuką tego okresu. Odnaleźć można malowidła ścienne i ikony, które przedstawiały Jezusa-Boga w centrum i stojących po jego obu stronach Matkę Boską i Jana Chrzciciela. Byli oni głównymi pośrednikami w modlitwach ludzi.
- Kazania świętokrzyskie – jeden z najstarszych zabytków polszczyzny, zbiór sześciu kazań, które przygotowane zostały z myślą o świętach liturgicznych takich jak m.in. „Na dzień Objawienia Pańskiego” czy „Na Narodzenie Pańskie”. Kazania świętokrzyskie odnalezione zostały w oprawie łacińskiej księgi przez Aleksandra Brucknera w 1890 roku. Nazwa zbioru pochodzi od miejsca jej przechowywania, czyli klasztoru na Łysej Górze w Górach Świętokrzyskich. Tematyka kazań związana jest bezpośrednio z ważnymi dla chrześcijan treściami. Teksty pisane są prozą, a zgodnie z ustaleniami w pierwotnej wersji stanowiły większą całość. Ze względu na charakter kazań przypisać można je do puli dzieł, które ukazują ideę teocentryczną w twórczości średniowiecznej. Jedno z najbardziej znanych kazań – „Na dzień świętej Katarzyny” jest próbą zestawienia losów męczennicy z bohaterką Pieśni nad Pieśniami. W treści kazania Bóg zachęca świętą Katarzynę oraz innych ludzi do uczestniczenia w Jego chwale i nawrócenia grzeszników. W tym celu przywołane zostały cztery typy grzeszników (śpiący, siedzący, leżący i umarli). Każdy z nich w swoim życiu grzeszy w sposób, który uniemożliwia dołączenie do Boga. Pierwszym typem – ludzi śpiących – są więc osoby próżne; drugim – leniwi. Trzecią grupę grzeszników, którzy zostali opisani w kazaniu, stanowią osoby o zatwardziałych sercach, które żyją w stanie grzechu ciężkiego. Ostatni typ – umarli – to ludzie wątpiący w boskie miłosierdzie. W kazaniu „Na dzień świętej Katarzyny” uwidoczniony został przede wszystkim obraz wszechmocnego i miłosiernego Boga.
- Legenda o świętym Aleksym – stworzona w języku polskim wersja łacińskiego oryginału. Legenda opowiada życiorys Aleksego, który zdecydował się opuścić żonę i dom rodzinny i wieść życie pustelnika. Legenda składa się z kilku części. Pierwsza z nich dotyczy dzieciństwa i młodości Aleksego, w której opisana została zarówno młodość, jak i etapy podejmowania decyzji przez bohatera. Podczas nocy poślubnej oddał on swojej małżonce pierścień i oznajmił, że wyrzeka się dotychczasowego życia i chce oddać się Bogu. W następnej części czytelnik może zapoznać się z dalszymi losami Aleksego. Prowadził on życie ascety, oddał ubogim cały swój majątek i wyrzekł się swojego – bogatego – rodu. Był sprawcą wielu cudów. Aleksy dotarł – już pod postacią nędzarza – ponownie na dwór swojego ojca, gdzie umarł w biedzie i pogardzie, ponieważ nikt nie poznał w nim dawnego młodzieńca. Przed śmiercią Aleksy spisał swoje życie. W momencie jego śmierci w całym Rzymie rozdzwoniły się dzwony, co miało potwierdzić jego świętość. Na miejsce śmierci pustelnika przybyła nie tylko rodzina Aleksego, ale również orszak cesarski i papieski. Nikt nie był w stanie wyciągnąć kartki z dłoni zmarłego, dokonała tego dopiero jego żona. Wówczas każdy ze zgromadzonych zapoznał się z losami świętego. Historia świętego Aleksego miała być wzorem postawy idealnego ascety. Zdecydował się on porzucić bogaty dom, zachować czystość oraz całe życie poświęcić pomocy ubogim oraz Bogu.
Teocentryzm, czyli przekonanie o tym, że Stwórca zajmuje centralne miejsce we Wszechświecie, cechowała przede wszystkim epokę średniowiecza. Za sprawą tego poglądu rozwinęła się nie tylko filozofia chrześcijańska, ale również sztuka i architektura tego okresu. Zaprzeczeniem teocentryzmu w epokach późniejszych – szczególnie w renesansie – stał się antropocentryzm, który największą rolę na świecie przypisywał człowiekowi.
Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady
Ostatnia aktualizacja: 2021-04-01 21:22:24
