W literaturze czasów wojny pojawia się termin „człowiek zlagrowany”. Z cechami człowieka zlagrowanego możemy spotkać się w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego, a przede wszystkim w dziele Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Termin „człowiek zlagrowany” odnosi się do rzeczywistości panującej w obozach zagłady.
Człowiek zlagrowany – definicjaObraz człowieka zlagrowanego w literaturze wojennejLagier a łagier
Człowiek zlagrowany – definicja
Termin ten wywodzi się od niemieckiego słowa „Lager”, czyli obóz i charakteryzuje stosunek ludzi do otaczającej ich obozowej rzeczywistości. Oznacza on postawę, jaką przyjmowali więźniowie sowieckich obozów pracy (łagrów) oraz niemieckich obozów koncentracyjnych w obliczu losu, jaki im przypadł. Zagrożenie życia i okrutne warunki obozowe doprowadziły do odrzucenia wszystkich uniwersalnych wartości, jakie cechować powinny ludzi. Więźniowie, w celu ocalenia życia, dopuszczali się strasznych czynów, również kosztem współwięźniów, ponieważ przyjęli, że najważniejsza jest próba ocalenia własnego życia i utrzymania egzystencji w biologicznym rozumieniu. Człowiek zlagrowany dbał więc przede wszystkim o siebie, odrzucając przy tym wartości etyczne.
Obraz człowieka zlagrowanego w literaturze wojennej
W literaturze czasów wojny odnaleźć można kilka przykładów obrazowania człowieka zlagrowanego, a więc stanu, w którym ludzie za wszelką cenę i kosztem innych walczą o swoją egzystencję. Przykłady takich zachowań odnaleźć można w utworach:
- Inny świat. Zapiski sowieckie – spisane przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego w latach 1949-1950 wspomnienia z łagru w Jercewie, a więc sowieckiego obozu pracy. W swoich zapiskach Herling-Grudziński przedstawia mechanizm kształtowania się w ludziach postawy charakterystycznej dla człowieka zlagrowanego. Opisuje zmiany, które zachodzą w psychice osób umieszczonych w obozie, które swoją hierarchię wartości zaczynają organizować jedynie wokół przeżycia. Autor wskazuje przede wszystkim na to, że pojawienie się takich zachowań nie jest zależne ani od statusu danej osoby, roli społecznej, którą spełniał przez uwięzieniem czy stopnia majętności. Opowiada historię profesora, dla którego najważniejsze staje się zdobywanie pokarmu oraz śpiewaczkę opery decydującej się na prostytucję w zamian za dostarczenie porcji pokarmu. Niektórzy więźniowie wykorzystywali słabszych i mniej wytrwałych do zaspokajania swoich potrzeb lub wykorzystywali swoją przewagę znęcając się nad innymi. Herling-Grudziński w swoich wypowiedziach przyjmuje postawę obserwatora – nie ocenia, nie kieruje się emocjami. Uważa jednak, że podobne postawy wymuszone zostają przez rzeczywistość obozową. Pokazuje, że nie wszyscy ludzie podejmowali się czynów okrutnych i jest przekonany, że z drogi tej można zejść. Zaznacza jednak, że „człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach”.
- Pożegnanie z Marią – opowiadanie Tadeusza Borowskiego, w których autor podejmuje się ukazania rzeczywistości okupowanej Warszawy. Sytuacja wymusiła na mieszkańcach zmianę swoich dotychczasowych kryteriów moralnych. Aby przeżyć muszą uciekać się do kradzieży, przemocy, oszustw i spekulacji. Narrator porusza kwestię wpływu wojny na hierarchię wartości człowieka.
- U nas w Auschwitzu – opowiadanie Tadeusza Borowskiego. Składa się z dziesięciu listów, w których autor opisuje rzeczywistość obozową. Pierwszy list rozpoczyna się informacją o przymusowym zesłaniu do Auschwitz pod pozorem kursów sanitarnych. Dwadzieścia osób tam odesłanych jest przekonane, że mają pobierać nauki, które pozwolą im pomóc chorym. Początkowe wrażenie o Auschwitz jest pozytywne – uważa, że warunki życia tam są lepsze. W rozdziale drugim Tadek przygląda się budynkowi z piecami, do których podjeżdżają samochody. Opisuje również salę muzyczną, bibliotekę oraz o pomieszczeniu, w którym kobiety czekają na odwiedzających ich mężczyzn. Dłuższy pobyt w Auschwitz pozwala narratorowi zauważyć więcej – nielegalny handel, aresztowania, eksperymenty na ludziach. Zauważa, że pozorne luksusy które otaczają obóz są jedynie fikcją dla osób, które dostosowują się do panujących w obozie warunków. W trakcie kursu sanitarnego dziwi się, jak bardzo człowiek można stać się nieczuły na ludzkie nieszczęście. Opowiada m.in. historię o wyborze osób do rozstrzelania w zamian za jedzenie lub o mężczyźnie, który wysłał swojego ojca do gazu. Z pozycji obserwatora pokazuje, jak obozowa rzeczywistość wpływa na ludzi i zmienia ich.
Lagier a łagier
Lagry to niemieckie obozy koncentracyjne, w których głównym celem była eksterminacja więźniów. Panował w nich głód, a przymusowa praca miała przede wszystkim wyczerpywać psychicznie – fizycznie była bardzo trudna ze względu na warunki, jakie panowały w obozach. Żeby przetrwać człowiek musiał poddać się wymogom obozowej rzeczywistości, a więc również zatracić empatię i dotychczasowe reguły funkcjonowania. W sowieckich łagrach do głodu i chorób dochodziły również warunki pogodowe - wyniszczające temperatury i brak odpowiedniego sprzętu oraz ubioru ochronnego do pracy. Rozpacz i nieludzki wysiłek osób uwięzionych w łagrach bardzo często doprowadzał ludzi do szaleństwa i braku nadziei. W utworze Herlinga-Grudzińskiego ukazany został właśnie tytułowy "Inny świat" - w sowieckich łagrach, surowych i topornie zbudowanych, więźniowie cierpieli psychicznie i fizycznie, za wszelką cenę starając się przeżyć kolejny dzień.
W niemieckich lagrach ludzie obcowali nieustannie ze złem i śmiercią, co wpływało na nich samych i z trudem przychodziło im zachowanie człowieczeństwa. Zarówno w niemieckich lagrach jak i sowieckich łagrach ludzie odwracali się od siebie i przestawali zwracać uwagę na drugiego człowieka - w obu miejscach liczyło się wyłącznie przeżycie. Więźniowie donosili na siebie, walczyli o jedzenie, wykorzystywali siebie nawzajem i stosowali wobec siebie przemoc. Niektórzy godzili się na przyjęcie funkcji, które z jednej strony zapewniały im liche korzyści ze strony sprawujących władzę w obozie, z drugiej natomiast wymagały okrucieństwa wobec współwięźniów. Niezależnie od tego, czy mowa o niemieckich lagrach czy sowieckich łagrach, w obu typach obozów człowiek zatracał podstawowe wartości moralne i walczył o przeżycie, nawet kosztem innych osób.
Czytaj dalej: Rodzaje liryki - typy, rodzaje i gatunki liryczne
Ostatnia aktualizacja: 2021-08-19 22:14:28
