Mistycyzm jest nurtem, który odnaleźć można w literaturze wielu epok literackich. Od najdawniejszych czasów związany jest z ludzką duchowością i aktywnością artystyczną. Do mistycyzmu chętnie odwoływali się twórcy inspirujący się stanami objawienia, marzeniami sennymi, wizjami czy halucynacjami.
Mistycyzm charakteryzuje się przekonaniem o dominacji uczuć i emocji nad rozumem; łączy się ściśle z pojęciem duszy, nieśmiertelnością i postacią Boga. Mistycyzm zakłada, że świat realny posiada swoją duchową naturę, a najważniejszym narzędziem poznania są intuicja i wiara. Cechy myślenia mistycznego odnaleźć można przede wszystkim w literaturze romantyzmu, średniowiecza oraz Młodej Polski.
Trudno określić precyzyjnie początek koncepcji, jaką był mistycyzm. Towarzyszył on człowiekowi od najwcześniejszych lat rozwoju cywilizacji. Wynika to z faktu, iż myślenie mistyczne towarzyszyło wielu religiom i wyznaniom. Jego cechy odnaleźć można zarówno w chrześcijaństwie, judaizmie, islamie, ale także w buddyzmie, który inspirował młodopolskich poetów. W tych epokach literackich, w czasie których na pierwszym planie znajdowały się takie pojęcia jak wiara, uczucia, intuicja i świat zewnętrzny, mistycyzm zajmował bardzo ważne miejsce.
W średniowieczu formy mistycyzmu występowały pod postacią koncepcji religijno-filozoficznej. Uznawano wówczas, iż możliwe jest połączenie się z Bogiem i odrzucenie ziemskiej, zmysłowej postaci, która utożsamiana była przede wszystkim z nieczystością i grzechem. W epoce średniowiecza pojawiło się wiele dzieł, które tworzone były przez tzw. mistyków, które poruszały tematykę życia zgodnie z zasadami wiary i pouczały, jak naśladować Chrystusa. Niekiedy mistycyzm wiązać można również z takimi terminami jak ezoteryzm i spirytyzm. Oba silnie związane były ze światem duchowym.
Mistycyzm romantyczny był wyjątkowo silnie związany z literaturą. W dziełach romantycznych odnaleźć można wiele wątków, które odnosiły się do kontaktu bohatera z bóstwem i światem pozazmysłowym, fantastycznym. Sami bohaterowie romantyczni w bardzo charakterystyczny sposób odrzucali świat realny i rozumowe poznanie, skłaniając się przede wszystkim ku intuicji i emocjom. W świecie przedstawionym wielu najpopularniejszych dzieł romantycznych często pojawiają się tym samym duchy, zjawy, a bohaterom towarzyszą wizje i prorocze sny. W polskim romantyzmie mistycyzm związany był bardzo silnie z działalnością prowadzoną przez Andrzeja Towiańskiego, który był założycielem Koła Sprawy Bożej – kręgu wyznającego zaprojektowane przez swojego przywódcę koncepcje filozoficzno-religijne.
W Młodej Polsce pojęcie mistycyzmu odnosiło się przede wszystkim do indywidualnego przeżycia jednostki. Rozwój tego sposobu myślenia był wynikiem zawodu poprzednią epoką – pozytywizmem, który o wiele bardziej doceniał poznanie naukowe, dyskursywne, badawcze. Poeci młodopolscy poszukiwali jedności z Absolutem uciekając w świat wizji i marzeń, inspirowała ich koncepcja halucynacji i życia wewnętrznego. Żywili przekonanie, że źródło poznania mieści się w nieświadomości człowieka i właśnie tam należy poszukiwać wszelkiej wiedzy.
Najwięcej przykładów mistycyzmu w polskiej literaturze odnaleźć można w epoce romantyzmu. Do jednego z najważniejszych poetów mistycznych zaliczyć można Adama Mickiewicza. Wśród jego dzieł, noszących cechy mistycyzmu, wyróżnić należy:
Mistycyzm odnaleźć można również w niektórych utworach Juliusza Słowackiego. Uważa się, że tzw. „przełom mistyczny” w jego twórczości nastąpił ok. roku 1842. Wśród mistycznych utworów poety wskazać trzeba dzieła takie jak:
Cechy nurtu, jakim był mistycyzm, zlokalizować można przede wszystkim w literaturze tych epok literackich, w których za najważniejsze źródło poznania uznawano nie rozum, a emocje, uczucia, intuicję i świat wewnętrzny. Dążenie do uzyskania jedni z Absolutem rozumiane było w nieco inny sposób w zależności od epoki, jednak zawsze posiadało ono charakterystyczny duchowy i pozazmysłowy sposób pojmowania otaczającego świata.