Jedną z konwencji literackich, która znana była już od starożytności, jest oniryzm. Choć występował on w literaturze od najdawniejszych czasów, za moment jego znaczącego rozwoju uznać można XX wiek. Oniryzm pojawiał się również w utworach wieku XVIII i XIX.
Oniryzm – definicjaCechy oniryzmuOniryzm w romantyzmieOniryzm w XX wieku
Oniryzm – definicja
W literaturze oniryzm jest sposobem prezentowania świata przedstawionego w taki sposób, by zbliżony był on jak najbardziej do snu, niekiedy również koszmaru. Pozwala to na ukazanie zarówno nieprawdopodobieństwa opisywanych zjawisk, jak i włączenie do utworu cech groteski, absurdu, irracjonalności. Wydarzenia przedstawione w fabule o charakterze onirycznym tracą logikę przyczynowo skutkową, co umożliwia wprowadzenie do treści niejasności, tajemnicy oraz wieloznaczności. Dla odbiorcy najważniejsza staje się wówczas symbolika przekazu.
Nieco mniej rozbudowaną techniką oniryzmu jest proste wykorzystanie motywu snu w utworze literackim. Wówczas wizja senna nie staje się główną osią utworu – stanowi natomiast zabieg kompozycyjny. Takie rozwiązanie najpełniej uwidacznia się w wypowiedziach bohaterów, którzy opowiadają swój sen. Jego treść stanowi tło do wydarzeń rozgrywających się w dziele lub pozwala na określenie osobowości bohatera.
Cechy oniryzmu
Rozkwit oniryzmu w XX wieku spowodowany był popularnością surrealizmu oraz psychoanalizy. Surrealiści, zgodnie z koncepcją analizy marzeń sennych autorstwa Freuda i Junga, uważali, że tylko sen jest sposobem na ucieczkę od logiki i racjonalizmu, które niewolą człowieka. Marzenie senne przedstawione w literaturze, pozwalało na uwolnienie się od rygorów kierujących ludzkim życiem, pozwalało na większą swobodę w opisie świata przedstawionego.
Najważniejszą cechą literatury onirycznej jest zlikwidowanie konieczności związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy prezentowanymi wydarzeniami. Za sprawą oniryzmu możliwe stało się opisanie świata z dystansu. Tego rodzaju ogląd pozwalał również na pełniejsze ukazanie jego wad i absurdu, jaki w nim występuje.
Oniryzm w romantyzmie
W czasach romantyzmu oniryzm znalazł swoje miejsce jako rozbudowany motyw snu, którym posługiwali się pisarze. Umożliwiało to przedstawienie przede wszystkim rozbudowanego świata emocji bohatera, jego rozterek i zmartwień, które wracały do niego w czasie odpoczynku. Zagadnienie snu łączyło się również z nocą, czyli tą porą dnia, która szczególnie fascynowała romantyków. Wśród utworów romantycznych noszących znamiona konwencji literackiej, jaką był oniryzm, wyróżnić można:
- III część Dziadów – dzieło stworzone przez Adama Mickiewicza. W trzeciej części motywy związane z oniryzmem pozwoliły na przedstawienie osobowości Konrada. Widoczne staje się to szczególnie w trakcie opisu snu poety przedstawionym w Prologu. Przetrzymywany w wileńskim więzieniu bohater zastanawia się nad istotą snu – motyw został więc włączony do utworu, jednak nie dominuje nad fabułą. Poeta odrzuca naukowe rozumienie marzeń sennych – w trakcie swoich rozmyślań uznaje tajemniczość tego zjawiska. Nie jest to jedank jedyny motyw oniryczny w utworze. Sen, dynamiczny i służący przede wszystkim przedstawieniu osobowości jednego z bohaterów dramatu, jest głównym tematem w scenie pt. Sen Senatora. Dręczony zesłanymi przez diabły koszmarami urzędnik obserwuje wydarzenia, których skrycie najbardziej się obawia, a więc utratę stanowiska i zaufania cara. W tej części dramatu Mickiewicza sny pełnią również rolę podobną do wizji przyszłości. W Widzeniu Ewy kobieta otrzymuje informację o rychłym uwolnieniu Konrada.
Oniryzm w XX wieku
Rozwój oniryzmu nastąpił znacząco w wieku XX. Stosowanie tej konwencji pozwoliło na przedstawienie absurdu ludzkiego życia w charakterystyczny, wyjątkowo obrazowy sposób. Najważniejszymi autorami posługującymi się w swoich utworach tą konwencją są Franz Kafka i Bruno Schulz. Oniryzm możemy wyróżnić przede wszystkich w dziełach takich jak:
- Sklepy cynamonowe – zbiór opowiadań Brunona Schulza. Widoczna w nich poetyka oniryczna odnosi się nie tylko do narracji kolejnych historii, ale również do opisywanych krajobrazów miejskich, opisów wnętrz i gier świateł. W zbiorze wyróżnić należy przede wszystkim opowiadanie pod tytułem „Sklepy cynamonowe” oraz „Sierpień”. W pierwszym z nich bohater odbywa podróż, która zaczęła się niepozornie (musiał wrócić po portfel, który zostawił w domu jego ojciec), i wędruje przez miasto. W trakcie spaceru dostrzega niezwykłe wydarzenia, odbiera świat zupełnie inaczej, niż możliwe byłoby to w dzień. Wydarzenia przedstawione w opowiadaniu określić można jako charakterystyczny sen na jawie. Z kolei w opowiadaniu „Sierpień” główną rolę odgrywa pejzaż małego miasteczka w pełnym słońcu. Przeplatające się widoki i barwy w plastyczny sposób ukazane zostały jako rozmywające się i tracące swój pierwotny, prawdziwy kształt.
- Proces – utwór autorstwa Franza Kafki. Bohater utworu uwikłany zostaje w sieć wydarzeń, która swoją absurdalnością przypomina senny koszmar. Józef K. musi mierzyć się z przeciwnościami losu i irracjonalnymi wydarzeniami w przestrzeni dusznych, ciemnych, zawiłych i pozbawiających nadziei korytarzy. Wszystkie jego starania służą jednemu celowi – uwolnienia się od zarzutów, za które został skazany przez sąd. Bohater nie ma pojęcia o przyczynach tego wyroku: areszt został nałożony na niego nagle. Podobnie jak w koszmarze – znajduje się on niespodziewanie w samym centrum niepokojących zdarzeń i uświadamia sobie, że jest w nie uwikłany. Proces ukazuje w onirycznej formie absurdy instytucji, bezradność człowieka wobec aparatu władzy, brak możliwości dysponowania własnym losem. Przytłaczająca atmosfera opisywanych miejsc oraz spotkania z innymi skazanym pozwalają utożsamić fabułę z męczącym, długim koszmarem, w który uwikłany został Józef K. Historia bohatera zakończyła się jego śmiercią – tak szybko i absurdalnie jak został skazany, ginie z rąk nieznanych mu mężczyzn.
- Mistrz i Małgorzata – powieść Michaiła Bułhakowa. Wykorzystanie motywu snu pozwoliło autorowi na ukazanie absurdów Rosji XX wieku. Bohaterowie utworu bardzo często muszą mierzyć się z absurdalnymi wydarzeniami. Echa tych zdarzeń odbijają się również w ich snach, jak w przypadku Nikanora Bosego, który trafiwszy do szpitala psychiatrycznego śni o sytuacjach mających miejsce również na jawie, co wzmaga absurd tego, co przeżył za dnia. W jednej chwili, za sprawą działań sił demonicznych, został on uwikłany w handel obcą walutą (nagle znaleziono ją w wentylacji, choć sam Nikanor nie miał pojęcia, skąd się tam wzięła). Jego tłumaczenia uznane zostały za objawy choroby psychicznej. Pod wpływem środków nasennych Bosy jeszcze raz przeżywa to wydarzenie w czasie snu.
Sen, jako jeden z najstarszych motywów literackich, za sprawą konwencji onirycznej rozwinął się do rozbudowanych form obrazowania świata przedstawionego. W opisach zdarzeń rozgrywających się na styku jawy i snu autorzy często wykorzystywali odniesienia do barw i ruchu, kreując fantastyczne pejzaże. Dzięki temu udawało im się zatrzeć granice pomiędzy rzeczywistością a marzeniem i zerwać z koniecznością eksponowania zdarzeń w logicznym ciągu przyczynowo-skutkowym.
Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady
Ostatnia aktualizacja: 2021-02-05 14:50:07
