Symbolizm w literaturze - definicja, przykłady

Ostatnia aktualizacja: 2021-01-11 00:20:12
Epoka literacka XX-lecie międzywojenne

XIX wiek to dla literatury czas, w którym rozwijało się bardzo wiele nurtów poetyckich. Wśród nich dużą rolę odgrywały zarówno te odnoszące sposobów opisywania świata, jak i te odnoszące się przede wszystkim do świata emocji. Wśród drugiego typu kierunków artystycznych wyróżnić należy symbolizm.

Spis treści

Definicja symbolizmu

Symbolizm to kierunek, który rozwijał się zarówno w literaturze, jak i sztuce drugiej połowy XIX wieku. Korzenie symbolizmu sięgają przede wszystkim Francji oraz Belgii. Głównym założeniem poetyki symbolizmu było odwzorowywanie zjawisk świata rzeczywistego nie przy pomocy poetyckich obrazów, a za sprawą odpowiednio dobranych melodii i rytmu wiersza.

Geneza symbolizmu

Za początek symbolizmu uznaje się pojawienie się tego terminu na łamach paryskiej gazety „Le Figaro”. Określenie symbolizm znalazło się w tytule manifestu programowego poetów opublikowanego w owym dzienniku. Autorem pierwszego manifestu kierunku artystycznego o nazwie symbolizm był Jean Moeras. Przedstawił on symbolizm jako ostateczny sposób na zerwanie z tradycją romantyczną. Termin bardzo szybko rozpowszechnił się w świecie i – również w Polsce – na stałe zapisał się jako nazwa jednego z kierunków artystycznych.

Charakterystyka symbolizmu

Głównym założeniem symbolizmu było zerwanie z zasadą realizmu w literaturze. Symbolistom zależało przede wszystkim na tym, by tematyka ich utworów nie odnosiła się do świata rzeczywistego, możliwego do poznania przy pomocy zmysłów. Swoją uwagę poświęcali przede wszystkim sferze podświadomości, a więc przestrzeni, która wykracza poza ludzkie poznanie. Z tego powodu poeci tego nurtu najchętniej sięgali po symbole.

Zgodnie ze swoją nazwą symbolizm miał na celu oddziaływanie na czytelnika nie poprzez treść, a ogólny nastrój wiersza. Utwór poetycki wzbudzać miał określone emocje i angażować odbiorcę. Twórcy kierunku artystycznego, jakim był symbolizm, uznawali istnienie świata mieszczącego się poza granicami zmysłów.Motywami poezji symbolistów są: sen, halucynacja, marzenia, zagadnienia związane z fantastyką i ezoteryką.

Symbolizm proponował utwory literackie, które przykuwać miały uwagę swoją wieloznacznością. Tematyka utworów bardzo często odnosiła się do natury, do której człowiek mógł uciec z granic otaczającego go mieszczańskiego życia. Warto pamiętać o tym, że symbolizm nie wykształtował jednej, łączącej wszystkich twórców, formy poetyckiej – był to kierunek przede wszystkim światopoglądowy. Najczęściej wykorzystywanym rodzajem liryki był wiersz wolny, pozostawiający autorowi możliwość komponowania odpowiedniej melodii utworu.

Europejski symbolizm

Symbolizm, jako kierunek artystyczny, miał swój początek we Francji. Wielu autorów drugiej połowy XIX wieku za sprawą swoich dzieł rozwijało stopniowo postulaty ideowe i poetyckie, dzięki czemu możliwe stawało się pełne określenie stylistyki symbolizmu. Należy wyróżnić przede wszystkich dwóch autorów, których wkład w kształtowanie się i rozpowszechnienie symbolizmu był największy:

  • Stephane Mallarme – charakterystyczną cechą twórczości francuskiego poety było przyglądanie się światu i przedmiotom w nim się znajdującym z perspektywy pustki i nicości, co znacząco wpłynęło na tematykę wierszy. Nicość inspirowała Mallarmego o wiele bardziej niż świat rzeczywisty – ten wariant sztuki tożsamy jest z ideami symbolizmu. Do najbardziej popularnych dzieł poety należą poemat „Popołudnie fauna” oraz wiersz „Zjawa”,
  • Maurice Maeterlinck – autor belgijskiego pochodzenia. Jest twórcą dramatów, które przesycone są nastrojem tajemnicy, grozy oraz lęku egzystencjalnego. Maeterlinck to przede wszystkim twórca tzw. dramatu symbolistycznego, a więc utworu, który w swojej kompozycji w pełni oddaje ducha tego kierunku artystycznego. Do najbardziej znanego dzieła Maeterlincka należy dramat „Ślepcy”.

Symbolizm w Polsce

W literaturze polskiej poeci, którzy korzystali z rozwiązań proponowanych przez symbolizm bardzo często inspirowali się również innymi kierunkami artystycznymi drugiej połowy XIX wieku. Autorzy ci, za sprawą wykorzystywania różnorodnych motywów poetyckich, są rozpoznawalni jako bardzo popularni poeci tego okresu. Do polskich symbolistów zaliczyć można:

  • Bolesława Leśmiana – głównym tematem poezji Leśmiana było zderzenie świata realnego z fantastycznym, wywodzącym się ze świata marzeń i snów. Wiele motywów obecnych w jego twórczości nawiązywało do folkloru oraz zagadnień związanych ze śmiercią. Przykładem utworu bazującego na ideach symbolizmu jest wiersz „Dziewczyna”.
  • Leopolda Staffa – w swojej twórczości Staff przywiązywał bardzo dużą wagę do muzyczności i rytmiki utworów. Autor korzystał z wielu rozwiązań poetyckich, inspirował się większością kierunków modernistycznych. Za przykład utworu nawiązującego do symbolizmu uznać można wiersze „Deszcz jesienny” oraz „Kowal”.
  • Jan Kasprowicz – uznawany za jednego z najpopularniejszych poetów symbolizmu polskiego. Inspiracje tym kierunkiem artystycznym odnaleźć można przede wszystkim w tomie „Krzak dzikiej róży…” jego autorstwa. Główna tematyka dzieła odnosi się do opisów krajobrazu górskiego, jednak autor umieścił w nich rozbudowane metafory dotyczące kondycji człowieka w świecie i zagadnień związanych z losem. Utwory Kasprowicza zawarte w jego najpopularniejszym zbiorze poezji wykorzystują symbolikę zaczerpniętą ze świata roślin.
  • Stefan Żeromski – pisarz, który w swoich utworach bardzo często odwoływał się do kategorii symbolu. Przykładem powieści, w której symbolika odgrywa bardzo duże znaczenie, są „Ludzie bezdomni”. Najpopularniejszym przykładem symbolu z tego dzieła jest bez wątpienia „rozdarta sosna”. Oznaczać miała ona wewnętrzne rozdarcie głównego bohatera wobec konieczności dokonania wyboru. Przy owej sośnie toczy się rozmowa Judyma i Joasi. Podczas niej Judym podejmuje ostateczną decyzję – oddala od siebie wizję szczęśliwego życia rodzinnego u boku ukochanej kobiety i decyduje się na dalszą realizację swojego powołania. Innymi symbolami, które odnaleźć można na kartach „Ludzi bezdomnych” są niewątpliwie m.in. krzyk pawia (symbol nieszczęścia), kwiat tuberozy (symbol bezsensownego piękna) oraz posąg Wenus z Milo (symbol obiektywnego piękna).

Symboliści starali się skierować uwagę czytelnika na świat wykraczający poza możliwości ludzkiego poznania. Inspirowało ich wszystko to, co nieznane i tajemnicze. W swojej twórczości kreowali oni fantastyczne, baśniowe światy, za sprawą których mogli uwypuklić wszystkie uniwersalne problemy człowieka.

Symbolizm odwoływał się przede wszystkim do emocjonalnej sfery poznawczej. Ideowo odrzucał realizm i kierował uwagę czytelnika nie na dosłowne znaczenie utworu, a na jego symboliczne przesłanie. Symboliści przekonani byli o istnieniu idealnego, niemożliwego do odkrycia, bytu, który kierował życiem wszystkich ludzi. Świat transcendentalny przykuwał ich uwagę o wiele bardziej niż świat rzeczywisty – nie stronili więc również od tematów związanych z ezoteryką i psychiką człowieka. Uznawali oni, że świat rzeczywisty jest zagrożony zniszczeniem - tworząc utwory oparte na atmosferze mistycyzmu oddalali tym samym poczucie niepokoju egzystencjalnego.

Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady

Podobne artykuły