Tyrteizm - definicja, przykłady poezji tyrtejskiej

Ostatnia aktualizacja: 2023-08-23 11:39:59
Epoka literacka Romantyzm

Literatura romantyzmu operowała wieloma motywami, które oddawać miały główną tematykę utworów tworzonych na przestrzeni całej epoki. Wiele z nich odnosiło się do poczucia patriotyzmu. Tego rodzaju prądem literackim w romantyzmie był tyrteizm.

Spis treści

Definicja tyrteizmu

Nazwa „tyrteizm” dotyczy poezji, której główną tematyką było nawoływanie do obrony kraju. Tyrteizm charakteryzuje się liryką apelu mającą na celu zachęcenie społeczeństwa do walki o wartości narodowe oraz kraj zagrożony niebezpieczeństwem.

Tyrteizm - geneza nazwy

Termin utworzony został za sprawą odwołania do greckiego poety Tyrteusza (VII w. p.n.e.), który brał udział w drugiej wojnie meseńskiej, podczas której trwania wysławiał w swojej twórczości męstwo Spartan. Tworzył on utwory, które nawoływały do walki o kraj oraz bezkompromisowe podejście do obowiązków obywatelskich. Główne cechy poezji tyrtejskiej obecne w literaturze romantyzmu inspirowały się legendą Tyrteusza.

Charakterystyka prądu

Tyrteizm odzwierciedlał postawę romantyków, którzy uważali, że poeta powinien być aktywnie zaangażowany w bieżące sprawy kraju. Poezja tyrtejska rozwinęła się przede wszystkim w okresie powstań narodowych – listopadowego i styczniowego. Ukazywała przede wszystkim emocje związane z pragnieniem obrony ojczyzny oraz niechęci do wroga.

W poezji tyrtejskiej na pierwszy plan wybijają się przede wszystkim dwie kwestie – miłość do ojczyzny oraz idea walki. Zarówno miłość, jak i walka, w poezji tyrtejskiej rozumiane są bezwzględnie. Z tego też powodu bohaterowie obecni w utworach posiadających motywy tyrtejskie nie wahają się przed podejmowaniem działań ich zdaniem niezbędnych dla ocalenia ojczyzny, takich jak zdrada, morderstwo czy samobójstwo. Tym samym czyny uznawane powszechnie za niemoralne, czynione w sytuacji zagrożenia kraju, stają się usprawiedliwione i konieczne. Literatura tyrtejska prezentuje charakterystyczną hierarchię wartości, w której dobro narodowe mieści się na pierwszym miejscu.

Liryka apelu w poezji tyrtejskiej

Liryka apelu (występująca również pod nazwą liryka inwokacyjna) jest rodzajem wypowiedzi lirycznej, której główną cechę stanowi stosunek podmiotu lirycznego do wydarzeń opisywanych w utworze. Z tego powodu w liryce apelu wyróżnić można również cechy liryki bezpośredniej. Podmiot liryczny (lub podmiot zbiorowy) wyraża swoją opinię na ważne jego zdaniem tematy, wyznaje swoje emocje i wartości, które uważa za istotne. W poezji tyrtejskiej funkcję liryki apelu odgrywają bardzo ważną rolę. Pozwalają przede wszystkim na uwiarygodnienie przesłania niesionego przez utwór.

Poezja tyrtejska doby romantyzmu

Do najpopularniejszych twórców, którzy w swoich utworach posługiwali się elementami poezji tyrtejskiej, należą bez wątpienia Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki oraz Cyprian Kamil Norwid. Utwory Adama Mickiewicza, w których odnaleźć można elementy poezji tyrtejskiej, to:

  • Reduta Ordona – głównym tematem utworu jest waleczne starcie w obronie Warszawy z ciemiężącymi kraj Rosjanami. Adam Mickiewicz przedstawia tytułowego bohatera poematu – Konstantego Juliana Ordona – jako bohatera, który strzegąc amunicji przed wrogimi wojskami decyduje się na wysadzenie się wraz z zapasami. Choć autentyczny Ordon nie zginął na placu boju, w literaturze zachował się jako postać, która oddała życie za swoją ojczyznę i uczyniła to bez wahania.
  • Konrad Wallenrod – główny, tytułowy bohater utworu, decyduje się na ocalenie ojczyzny, przy czym nie waha się utracić z tego powodu swojego dobrego imienia. Choć nazwisko bohatera przyczyniło się do wykreowania jeszcze jednego prądu literackiego – wallenrodyzmu – opisany przez Mickiewicza bohater (również postać autentyczna) posiada cechy charakterystyczne bohaterów tyrtejskich. Wallenrod bowiem – z chęci ratowania ojczyzny za wszelką cenę – decyduje się na podstęp, by, pozornie, zbliżyć się do swoich wrogów i móc zrealizować zaplanowaną zemstę. Wallenrod dla obrony ojczyzny decyduje się na poświęcić całe swoje dotychczasowe życie i choć nie ginie bezpośrednio na polu walki, jego działania służące ratowaniu ojczyzny, uznane są za bohaterskie.

Twórczość Juliusza Słowackiego również posiadała elementy poetyki tyrtejskiej. Jej cechy charakterystyczne odnaleźć można w utworze:

  • Kordian – główny i tytułowy bohater dramatu, przechodząc przemianę, decyduje się na poświęcenie w imieniu ratowania swojej ojczyzny. Decyduje się na zamach na cara, czego nie potrafi wykonać ze względu na swoją wrodzoną wrażliwość. Postać Kordiana przybliża rozterki narodu związane z kwestią powstań. Słowacki w utworze sugeruje, że jedynym rozwiązaniem okazać może się jedynie zdecydowana walka z okupantem i całkowite poświęcenie dla kraju.

W przypadku utworów Cypriana Norwida motywy tyrtejskie zawiera przede wszystkim

  • Bema pamięci żałobny rapsod – treść utworu prezentuje obraz śmierci bohatera, postaci autentycznej – Józefa Bema. Bem był polskim generałem, dowódcą w czasie powstania listopadowego. Norwid uhonorował w swoim utworze jego waleczność oraz znaczenie, które działania Bema miały dla narodu. Podkreśla, że walka o wyzwolenie kraju zastanie zachowana w pamięci Polaków, a bohaterowie przejdą do nieśmiertelności.

Poezja tyrtejska w późniejszych epokach literackich

Choć literatura tyrtejska rozwinęła się przede wszystkim w okresie romantyzmu, sytuacja narodowa kraju powodowała, że bardzo często po motyw ów sięgali również pisarze epok późniejszych. Wśród utworów powstałych po epoce romantyzmu, które nawiązują do poezji tyrtejskiej, wyróżnić można:

  • Rotę – utwór Marii Konopnickiej powstały w pozytywizmie. Wiersz stanowi rodzaj deklaracji Polaków dotyczącej walki z okupantem i obrony kraju. W utworze wypowiada się podmiot zbiorowy, co podkreślać ma zgodność narodu i cel, do jakiego wspólnie należy dążyć.
  • Bagnet na broń – utwór Władysława Broniewskiego, który w swojej treści zachęca przede wszystkim do walki o ojczyznę. Polska w wierszu porównana została do domu, do miejsca prywatnego i osobistego, które zostało zaatakowane.

Motyw tyrtejski rozwijał się również w twórczości takich autorów jak Krzysztof Kamil Baczyński czy Tadeusz Gajcy.

Poezja tyrtejska powstała po okresie romantyzmu odwoływała się do tradycji powstańczych i korzystała z rozwiązań poetyckich, które zajmowały już trwałe miejsce w tradycji literackiej. Tyrteizm – jako bezwzględne umiłowanie ojczyzny i zachęta do jej obrony za wszelką cenę, zajmuje ważne miejsce wśród motywów literackich literatury polskiej. Motyw tyrtejski w literaturze służył kształceniu postaw patriotycznych, upamiętnieniu bohaterów oraz miłości dla ojczyzny i działania dla wspólnego dobra całego narodu. Postacie historyczne, bardzo często przywoływane jako wzory właściwych postaw, służyły przede wszystkim ukazywaniu za sprawą liryki apelu postaw, które w przypadku zagrożenia kraju wydawały się najwłaściwsze. Choć elementy tyrteizmu dostrzec można przede wszystkim w literaturze romantycznej, wiele utworów późniejszych – szczególnie czasów II wojny światowej – odnosi się do tego motywu, rozwija go i dostosowuje do bieżącej sytuacji kraju.

Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady

Podobne artykuły