Jedną z niewielu pewnych w życiu rzeczy jest jego przemijanie. Dotyka ono wszystkiego, co otacza człowieka - jego bliskich, natury, zwierząt, rzeczy, pamięci, a także jego samego. Objawy przemijania są trudne do zaakceptowania przez każdego, zdają się być sprzeczne z porządkiem świata, a równocześnie nie ma nic bardziej naturalnego nad mijanie i odchodzenie. W radzeniu sobie z tym zagadnieniem pomaga człowiekowi literatura, w której motyw przemijania pojawia się często i obrazowany bywa na wiele różnych sposobów. Jest to kwestia, która frapuje twórców już od samego początku istnienia literatury. Motyw przemijania pojawia się więc w tekstach każdej epoki i każda z nich radziła sobie z nim na swój sposób.
Spis treści
Motyw przemijania dotyczy zarówno jednostkowego życia, jak i całych pokoleń, kultur oraz cywilizacji. Może być przedstawiany jako proces naturalny, ale także jako źródło nostalgii, refleksji nad sensem istnienia oraz lęku przed nieuniknionym końcem. Przemijanie wiąże się z ludzką egzystencją, która podlega starzeniu i śmierci. W literaturze często ukazuje się bohaterów doświadczających utraty bliskich lub zmagających się z nieuchronnością własnego końca. Przemijanie dotyczy także historii cywilizacji. Wielkie imperia, niegdyś dominujące nad światem, popadają w zapomnienie, a ślady ich istnienia zacierają się wraz z upływem czasu. Literatura często przedstawia tę nietrwałość, ukazując upadek kultur i narodów.
Częstym symbolem przemijania w literaturze i sztuce jest natura. Pory roku odzwierciedlają cykliczność życia, gdzie wiosna oznacza narodziny, lato rozkwit, jesień starzenie się, a zima śmierć. Motyw ten można dostrzec w poezji Leopolda Staffa, gdzie jesienne obrazy budzą refleksję nad nietrwałością istnienia. Podobne wątki pojawiają się w malarstwie impresjonistów, ukazujących ulotność chwili i zmienność otaczającego świata. Jednym ze sposobów przezwyciężenia przemijania jest sztuka. Literatura, malarstwo, muzyka i architektura mogą przetrwać wieki, zachowując pamięć o ludziach i wydarzeniach. Motyw przemijania ukazuje stratę, ale także możliwość refleksji i odkrywania sensu istnienia. Może budzić melancholię, ale jednocześnie inspiruje do doceniania chwil i poszukiwania sposobów na zachowanie pamięci. Przemijanie to nie tylko koniec, lecz także odrodzenie i ciągłość ludzkiego doświadczenia.
W Biblii motyw przemijania jest jednym z kluczowych tematów, a najbardziej dobitnie wyraża go Księga Koheleta. Kohelet podkreśla, że wszystko, co człowiek osiąga, prędzej czy później przeminie – zarówno radości, jak i cierpienia, sukcesy i porażki, ponieważ los ludzi jest taki sam: wszyscy podlegają śmierci. Księga Koheleta nie zachęca do nihilizmu ani rozpaczy. Podkreśla, że mądrość polega na akceptacji przemijania i pokorze wobec życia, a największym skarbem jest spokój ducha oraz umiejętność cieszenia się tym, co przynosi dany moment. Przesłanie tej księgi odnosi się do całych cywilizacji – wszystko, co istnieje, podlega upływowi czasu. Księga Koheleta uczy więc pokory wobec losu i przypomina, że to, co trwałe i niezmienne, znajduje się poza doczesnym światem – w Bogu. To właśnie w Nim człowiek może odnaleźć ostateczny sens i nadzieję, mimo że wszystko inne przemija.
Motyw przemijania był wyjątkowo silnie odczuwany przez twórców barokowych, co wynikało z ówczesnej filozofii oraz światopoglądu skupionego na kruchości ludzkiego istnienia i marności dóbr materialnych. Daniel Naborowski w swoim wierszu „Krótkość żywota” wprost odnosi się do nieuchronności przemijania, już w tytule podkreślając efemeryczność ludzkiego życia. W utworze poeta ukazuje, jak niewiele czasu przypada człowiekowi – życie jest zaledwie chwilą. Pokolenia następują po sobie w błyskawicznym tempie, a jednostka ginie jak cień czy dym. Naborowski posługuje się kontrastami i metaforami, aby oddać ulotność życia – porównuje je do zjawisk nietrwałych i łatwych do unicestwienia. Wskazuje, że przemijanie jest procesem, którego nie można zatrzymać, i dotyka ono wszystkich ludzi bez względu na ich status, majątek czy zasługi. Nie istnieje sposób na przedłużenie istnienia. Utwór Naborowskiego wpisuje się w nurt barokowej refleksji nad vanitas, czyli marnością doczesności. Wiersz stanowi wyraz egzystencjalnych rozterek, ale także próbę oswojenia lęku przed śmiercią. Poeta nie tylko ukazuje smutek związany z krótkością ludzkiego życia, lecz również skłania do refleksji nad tym, jak najlepiej wykorzystać dany nam czas. W barokowej wizji świata ziemskie istnienie jawi się jako nietrwałe i niepewne, co powinno skłaniać człowieka do pokory oraz zastanowienia się nad duchowym wymiarem egzystencji.
Opowieść o konfrontacji z przeszłością i przemijaniem. Główny bohater, Wiktor, to mężczyzna w średnim wieku, który po latach wraca do dworku w Wilku, gdzie w młodości spędził jedne z najpiękniejszych chwil swojego życia. Pobyt w tym miejscu był dla niego okresem intensywnych emocji – doświadczył tam pierwszych miłości, namiętności oraz radości płynącej z młodzieńczej beztroski. Towarzyszyły mu wówczas tytułowe panny – młode dziewczęta, z którymi łączyła go szczególna więź, oparta na fascynacji, jak i bliskości cielesnej. Po latach Wiktor wraca do Wilka z nadzieją na odtworzenie dawnych przeżyć, jednak szybko orientuje się, że nic nie jest takie, jak zapamiętał. Dworek, który kiedyś tętnił życiem, stracił swój dawny blask, a panny z Wilka nie są już młodymi dziewczętami, lecz dorosłymi kobietami, które prowadzą swoje własne życie – są zamężne, doświadczone i ukształtowane przez czas. Wiktor szczególnie boleśnie odczuwa brak jednej z nich – Feli, swojej dawnej ukochanej, która zmarła. To wydarzenie symbolicznie przypomina mu o kruchości ludzkiego życia i nieuchronności śmierci.
Spotkanie z kobietami uświadamia mu, że również on się zmienił – nie jest już młodym mężczyzną pełnym marzeń, lecz człowiekiem, który musi zaakceptować upływ czasu i konsekwencje własnych wyborów. Przemijanie staje się dla niego sposobem na zrozumienie siebie i swojej drogi życiowej. Motyw przemijania jest przede wszystkim wewnętrzną podróżą Wiktora, który uświadamia sobie, że przeszłość, do której tęsknił, nie może zostać odzyskana. Jego wspomnienia były idealizowane – rzeczywistość okazała się inna. Spotkanie z dawną młodością, której ślady odnajduje w zmienionych twarzach swoich towarzyszek, jest dla Wiktora momentem przełomowym, zmuszającym go do zaakceptowania faktu, że nic nie jest trwałe.
Wiersz Wisławy Szymborskiej porusza temat ulotności ludzkiego życia i niepowtarzalności każdej chwili, jaką przeżywa człowiek. Poeta zwraca uwagę na to, że każdy moment, który zostaje nam dany, jest jedyny w swoim rodzaju i nigdy się nie powtórzy. Nawet jeśli w przyszłości znajdziemy się w podobnej sytuacji, nigdy nie będzie to dokładnie ta sama chwila – czas płynie nieubłaganie, a człowiek nie ma możliwości zatrzymania go ani cofnięcia się do przeszłości. Utwór podkreśla również, że świadomość tej niepowtarzalności powinna skłonić ludzi do pełniejszego przeżywania życia i doceniania każdej chwili, zanim bezpowrotnie przeminie. Szymborska wskazuje, że nawet najpiękniejsze momenty, które dostarczają radości i wzruszeń, trwają jedynie przez krótką chwilę – są jak ułamek sekundy. Dlatego tak ważne jest, by czerpać z życia garściami, zamiast odkładać ważne rzeczy na później, bo przyszłość jest niepewna, a wszystko, co nas otacza, ostatecznie przeminie. Motyw przemijania w wierszu nie ma jednak na celu wzbudzenia lęku czy smutku, ale raczej zmotywowanie człowieka do świadomego doświadczania życia i wykorzystywania każdej danej mu chwili. Szymborska ukazuje, że to właśnie nietrwałość sprawia, że każda chwila jest wyjątkowa i cenna – ponieważ nie możemy jej powtórzyć, powinniśmy traktować ją jako dar, który warto w pełni wykorzystać.
Koniec wieku to koniec jednej ery, pełnej idei, marzeń i systemów myślenia, które przestaną być aktualne w nowym stuleciu. Wiersz ten wyraża niepokój związany z nadchodzącą zmianą, która może oznaczać zarówno koniec starych porządków, jak i początek nieznanego, pełnego niepewności. Przerwa-Tetmajer przedstawia koniec wieku jako czas refleksji nad ulotnością ludzkiego życia, nad przemijaniem tradycji, wartości i idei. Podobnie jak w innych dziełach epoki modernistycznej, motyw przemijania w tym wierszu łączy się z poczuciem rozpaczy i melancholii. Zbliżający się koniec wieku jest dla ludzi symbolicznym końcem czegoś, co nie wróci, co nie ma szansy na odrodzenie.
W powieści Reymonta motyw przemijania jest nierozerwalnie związany z codziennym życiem wiejskiej społeczności i wynika z jej ścisłego powiązania z naturą. Chłopi funkcjonują w rytmie pór roku, dostosowując swoje działania do cyklicznego odradzania się i zamierania przyrody. Wiosna symbolizuje nowe życie i nadzieję, lato – czas największej aktywności i zbiorów, jesień przynosi zmęczenie i przygotowania do nadchodzącej zimy, natomiast zima to czas odpoczynku, ale i śmierci, po której następuje odrodzenie. Ten nieustający cykl pozwala bohaterom Reymonta oswoić się z pojęciem przemijania – jest ono dla nich naturalnym elementem rzeczywistości, nie budzi sprzeciwu ani rozpaczy.
Śmierć w „Chłopach” nie jest traktowana jako wydarzenie wyjątkowe, lecz jako część porządku świata. Doskonale ilustruje to scena śmierci Kuby – parobek, który w desperackim akcie obciął sobie gangreniczną nogę, umiera w samotności, niemal niezauważony przez resztę. Wieś w tym czasie bawi się na weselu Boryny i Jagny, co podkreśla, że życie toczy się niezależnie od jednostkowych tragedii. Śmierć jednostki nie zatrzymuje rytmu życia całej społeczności, ponieważ jej członkowie wiedzą, że podobny los czeka każdego z nich.
Podobne podejście do przemijania widoczne jest również w postaci Macieja Boryny, który przez całe życie ciężko pracował na ziemi, by pod koniec swoich dni symbolicznie się z nią zjednoczyć. Jego śmierć jest przedstawiona w niemal mistyczny sposób – umiera na polu, które przez lata było jego największą wartością i sensem życia. To pokazuje, że chłopi akceptują swój los, ponieważ wiedzą, że tak jak oni pielęgnowali ziemię, tak ona przyjmie ich po śmierci, a kolejne pokolenia będą kontynuować ich pracę.
Motyw przemijania w „Chłopach” ma zatem podwójne znaczenie. Z jednej strony ukazuje nietrwałość życia ludzkiego, podkreślając, że jednostka jest tylko chwilowym elementem większej całości. Z drugiej jednak strony akcentuje ciągłość istnienia, gdzie śmierć jest jedynie kolejnym etapem w cyklu życia.
Powieść, osadzona w drugiej połowie XIX wieku, obrazuje moment przełomowy w historii Polski, kiedy naród podzielony między zaborców się zmienia. Przemijanie dotyczy nie tylko jednostkowych losów bohaterów, ale także całego społeczeństwa, którego dawne wartości i obyczaje stopniowo tracą na znaczeniu w obliczu postępującej modernizacji. „Lalka” przedstawia rozpad i przemiany polskiego społeczeństwa, w którym dominujące wartości arystokratyczne oraz szlacheckie zaczynają ustępować nowym, bardziej kapitalistycznym ideom. Prus ukazuje świat, który zmienia się w wyniku industrializacji, rozwoju klasy średniej, a także zmieniających się realiów politycznych po upadku powstania styczniowego.
Motyw przemijania pojawia się także w innych znanych dziełach literatury na całym świecie: