Motyw ojczyzny w literaturze - konteksty z różnych epok

Ostatnia aktualizacja: 2023-09-07 17:47:33

Ojczyzna, z łaciny „patria”, to jedno z najczęściej wspominanych w naszej kulturze słów. Odmienimy je przez wszystkie przypadki, debatujemy nad jego znaczeniem. Nic więc dziwnego, że jej motyw jest spotykany we wszystkich epokach literackich, szczególnie w Polsce. Motyw ten ma przy tym wiele znaczeń: ojczyznę się kocha, broni, nie rozumie i tęskni do niej.

Spis treści

Motyw ojczyzny - znaczenie

Ojczyznę w literaturze ukazywano w najróżniejszy sposób. Możemy spotkać się z motywem chwalącym ją jako krainę lad dziecinnych, uosabiającą prywatną Arkadię. Z takim rozumieniem wiąże się od razu motyw tęsknoty za ojczyzną, utraconą lub porzuconą w wyniku podróży. Dostrzec to możemy, chociażby w epilogu „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Autor przedstawia tam Litwę jako krainę spokoju, we której wspomnieniu Polacy mogą ukryć się i przeczekać zabory.

Z utraceniem ojczyzny wiąże się również jej obrona. Już od starożytności sławiono walkę jako patriotyczny obowiązek. Poezję, która to robiła zwiemy tyrtejską od najsłynniejszego nastawionego patriotycznie greckiego poety - Tyrteusza. Jet więc motyw ten związany z poświęceniem, patriotyzmem i obowiązkiem. W Polsce możemy go jeszcze wiązać z niepodległością, a to przez historyczne zmagania naszego narodu o jej odzyskanie.

Ważne jest też w literaturze rozumienie ojczyzny. Możemy spotkać się z wieloma definicji tego pojęcia. Dla jednych będzie to dobro wspólne wszystkich obywateli, którego powinni bronić choćby przez wgląd na własny interes. Inni autorzy rozumieją je zaś jako głęboko w nas zakorzenioną, duchową spuściznę pokoleń. Z tego drugiego rodzi się zaś krytyczne spojrzenie na pojęcie ojczyzny w literaturze. Kultura odziedziczona po przodkach, ich czyny i sposób myślenia podlega bowiem ocenie potomnych. Ta zaś nie musi być wcale przychylna.

Motyw ojczyzny w literaturze różnych epok

Rzecz to piękna - Tyrteusz

Podmiot liryczny przedstawia opłakaną sytuację człowieka uciekającego z zagrożonej ojczyzny oraz opozycyjne do niej piękno patriotycznego zrywu zbrojnego. Tyrteusz chwali młodzieńców dzielnie stających w szeregi przeciwko wrogom swojego kraju, opiewając heroizm śmierci pośród bitewnego zgiełku. Lepiej jest bowiem umrzeć w obronie ojczyzny, niż uciekać. Uchodźca jest bowiem tułaczem bez domu, obcym i pogardzanych gdziekolwiek przybędzie. Utwór „Rzecz to piękna” jest przykładem poezji tyrtejskiej - chwalącej patriotyczny czyn zbrojny.

Pieśń o Rolandzie

Hrabia Roland dowodzi tylną strażą wojsk cesarza Franków Karola Wielkiego podczas jego wyprawy do Andaluzji (muzułmańskiej Hiszpanii). Siły siostrzeńca władcy zostają zaatakowane przez Saracenów i po krwawej walce, pokonane. Roland, umierając, wspomina zaś słodką Francję, swoją ojczyznę. Utwór ten jest przykładem średniowiecznej „chansons de geste” - pieśni o czynach. Obrazuje ideał rycerza, dla którego oddanie władcy i przez to ojczyźnie było jedną z najważniejszych rzeczy.

Kazania sejmowe - Piotr Skarga

Kazania napisane na sejm 1597 roku niosą uniwersalne przesłanie, dotyczące postawy patriotycznej i powinności obywateli wobec własnego kraju. Skarga wymienia kolejno choroby trapiące Rzeczpospolitą: brak poszanowania państwa, słabą władzę królewską, niezgodę wśród obywateli, prywatę, upadek moralny, reformację i złe prawodawstwo. Przyrównuje ojczyznę do matki wszystkich obywateli, której należy bronić. Widzi w niej równie okręt wiozący swoich mieszkańców przez sztorm. Współpracując na rzecz ogółu, będą oni w stanie go przetrwać, dbając każdy o siebie zatoną razem z dobytkiem całego życia.

Wojna chocimska - Wacław Potocki

Utwór batalistyczny chwali dokonania wojenne dawnych Polaków, przede wszystkim hetmana Chodkiewicza. Dzieło Potockiego ma charakter moralizatorski, przedstawia postawy godne prawdziwego Sarmaty. Szlachcic powinien być mężny w boju, zawsze gotowy do obrony ojczyzny i chrześcijaństwa przed zakusami wroga. Współczesną sobie szlachtę autor przedstawia w opozycji do jej sławetnych przodków. Są oni w jego oczach żądnymi przywilejów egoistami, którzy zapomnieli o narodowej dumie. W takim postępowaniu Potocki dopatruje się przyczyn słabości ojczyzny.

Hymn do miłości ojczyzny - Ignacy Krasicki

Dzieło przedstawia patriotyczne poświęcenie dla dobra ojczyzny jako chwalebne. Miłość do ojczyzny jest dla podmiotu lirycznego uczuciem świętym, zarezerwowanym dla ludzi o szlachetnym usposobieniu. Rany, straty materialne czy nawet śmierć w wyniku czynu patriotycznego są dla niego o czymś godnym chluby.

Konrad Wallenrod - Adam Mickiewicz

Wychowany przez Krzyżaków Litwin Walter Alf staje przez potwornym wyborem: musi zdecydować, czy poświęcić swój rycerki honor, aby obronić ojczyznę przed zagładą z rąk Zakonu. Przybierając miano zabitego rycerza Konrada Wallenroda, pnie się po szczeblach kariery aż do godności Wielkiego Mistrza. Prowadząc nieumiejętną wojnę z Litwą, doprowadza o klęski Krzyżaków. Ceną jest jednak honor, miłość, a ostatecznie życie.

Mickiewicz zastanawia się w swoim dziele nad sposobami walki o niepodległość, jakie Polacy powinni wybrać pod zaborami. Pokazuje starcie się idei honorowej walki z czynem konspiratorskim i możliwe moralne implikacje tego ostatniego.

Trylogia - Henryk Sienkiewicz

Napisana ku pokrzepieniu serc Polaków pod zaborami historia, stanowi zarazem lekcję wychowania patriotycznego. Sienkiewicz na tle historycznym i przygodowym pokazuje potrzebę walki o dobro ojczyzny oraz porzucenia prywaty na rzecz dobra wspólnego. Jego bohaterowie, szczególnie zaś Andrzej Kmicic uczą się bycia szlachetnymi Polakami, szlachcicami kochającymi ojczyznę.

Przedwiośnie - Stefan Żeromski

Cezary Baryka wychował się w rodzinie polskim imigrantów, nie mając sposobności poznać ojczyzny rodziców. W wyniku rewolucji wyjeżdża z ojcem do Polski, choć nie jest przekonany o słuszności tej decyzji. Ojciec opowiada mu o szklanych domach, które ich krewny rzekomo buduje dla mieszkańców kraju i dzięki temu tworzy świetlaną przyszłość. Rzeczywistość okazuje się jednak zupełnie inna: Polska to kraj dopiero podnoszący się z gruzów wojny i zaborów, pełen nierówności społecznych. Cezar z czasem odczuwa jednak przywiązanie do kraju swoich rodziców. Nigdy jednak nie przestaje być wobec niego krytyczny, dostrzegając problemy trapiące Polskę.

Żeromski ukazuje w Przedwiośniu dwa sposoby postrzegania ojczyzny. Seweryn Baryka opowiada synowi o szklanych domach, chcąc go przekonać do wyjazdu. Historia ta wyraża zarazem nadzieję mężczyzny i wszystkich przeszłych pokoleń pod zaborami, na odzyskanie Polski. Widzieli oni ojczyznę jako uosobienie nadziei, krainę możliwości. Cezary zaś ma podejście bardziej sceptyczne, racjonalne. Stykając się z realiami bolszewizmu, przekonuje się do idei polskości, jednak podnosi również postulaty koniecznych zmian w państwie.

Moja wierna mowo - Czesław Miłosz

Wiersz ukazuje język ojczysty jako nośnik kultury i pamięci o ojczyźnie. Podmiot liryczny to emigrant, który nie chce jednak zapomnieć o Polsce. Ciągle szlifuje język przodków, pragnąc zachować przy tym więź z ludźmi w kraju. Zarazem jednak wie, są oni słabi, podporządkowani aparatowi PRL i często zwyczajnie niegodziwi. Bez tego języka, nośnika ducha ojczyzny, czułby się jednak nikim. Zagubiłby w tłumie ludzi obcych kulturowo. Pragnie wiec zachować swoją mowę ojczystą.

Inne przykłady motywu ojczyzny w literaturze

  • Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego - Przykład współczesnej poezji tyrtejskiej, ku czci poległych obrońców Westerplatte. Autor przedstawia ich poświęcenie jako chwalebne, godne niebiańskiej nagrody. Podklresla zarazem, że wierność ojczyźnie jest wieczna i kiedy będzie tego potrzebowała, żołnierze z Westreplatte znowu staną w jej obronie.
  • Pieśń o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego - Na kanwie apokaliptycznych wspomnień o najeździe Tatarów na Podole, Kochanowski wzywa szlachtę do obrony ojczyzny. Postuluje, że jedynie poświęcenie oraz postawienie wspólnoty nad prywatą może w przyszłości zapobiec podobnym katastrofom. Dla Kochanowskiego ojczyzna to dobro wspólne, interes wszystkich obywateli.
  • Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska - Będące jednym ze źródeł, z którego Sienkiewicz korzystał w trakcie pisania „Trylogii” dzieło, to ogromna skarbnica wiedzy o sarmackiej kulturze I Rzeczpospolitej. Można z niej między innymi przeczytać o podejściu szlachty do pojęcia ojczyzny.
  • Hymn (Smutno mi, Boże...) Juliusza Słowackiego - Podmiot liryczny wyraża woj smutek za ojczyzną, którą musiał opuścić. Juliusz Słowacki korzysta w swoim utworze z motywu tęsknoty i wędrówki. Podmiot liryczny wspomina swoją daleką ojczyznę, wiedząc, że nigdy do niej nie powróci. Z daleka od niej jest wszędzie obcy, zagubiony pośród obcych ludzi.
  • Dziady cz. III Adama Mickiewicza - Na łamach dramatu Mickiewicz ukazuje cierpienie narodu pod jarzmem zaborcy oraz rolę poety w kształtowaniu się tożsamości narodowej. Wykłada zarazem idee polskiego mesjanizmu, podłóg którego Polska cierpieniem wyzwoli inne uciemiężone narody świata.
  • Gloria victis Elizy Orzeszkowej - Nowela napisana przez autorkę jako próba zachowania w pamięci przyszłych pokoleń poświęcenia powstańców styczniowych. Spersonifikowany las opowiada wiatrowi historię porzuconej mogiły, ukazując heroizm walki o wolność ojczyzny.
  • Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego - Powieść ukazuje proces rusyfikacji polskiej młodzieży po powstaniu styczniowym. Gimnajum w Klerykowie jest areną ścierania się siermiężnych prób przerobienia młodych Polaków na Rosjan i ich powolnego odkrywania własnej tożsamości narodowej.
  • Rzadko na moich wargach Jana Kasprowicza - Podmiot liryczny rozumie słowo „ojczyzna” jako „najdroższy wyraz”. wyraża on bowiem wartość duchową, niezwykle ważną i czystą. Zarazem jednak podmiot liryczny zauważa, że idea ta szargana jest przez innych ludzi. Najczęściej zaś plugawią ją ci, którzy nadużywają słowa „ojczyzna”, zarazem nic nie robiąc dla stojącej za nim idei.
  • Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza - Autor dokonuje krytycznej oceny pojęcia ojczyzny oraz samej polskości. Skostniałą, swoim zdaniem, tradycję i służbę narodowi przeciwstawia pojęcie synczyzny - niezależności, witalności i dystansu do własnych korzeni.

Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok