„O poprawie Rzeczpospolitej” to renesansowy traktat polityczny, stanowiący plan reform XVI-wiecznej Polski. Autor utworu, Andrzej Frycz Modrzewski, przedstawia pomysł na gruntowną przemianę ustroju, społeczeństwa oraz moralności Polaków. Utwór możemy również rozumieć jako diagnozę ówczesnej Rzeczpospolitej, na bazie której autor stworzył plan gruntownego uzdrowienia ojczyzny.
Spis treści
Utwór Modrzewskiego jest w rzeczywistości odpowiedzią na problemy polityczne, społeczne i moralne, które autor dostrzegał wokół siebie. Według niego Rzeczpospolita XVI wieku to kraj wymagający reform na każdej z tych płaszczyzn.
Modrzewski dostrzega niesprawiedliwość w relacjach międzyludzkich, którą ugruntowały feudalne podziały stanowe i prawo. Nie pomaga słabość systemu, pozwalającego na zbytnią samowolę szlachty i magnatów. Duża rola Kościoła w polityce i nauczaniu ma zdaniem autora również negatywny wpływ na tę sytuację. Wszystkiego zaś dopełnia upadek moralny, objawiający się złymi obyczajami, pochwałą przemocy i rozpusty.
Diagnoza problemów nie jest jednak w wypadku „O poprawie Rzeczpospolitej” głównym założeniem utworu. Jak wskazuje nazwa, Modrzewski pragnie przedstawić program odnowy moralnej i społecznej państwa. Opiera go na prądach humanistycznych renesansu, a więc pomysłach opartych na starożytnych myślicielach i filozofach. Postuluje też wiele zmian, które dzisiaj uznalibyśmy za utopijne. Były jednak zgodne z duchem czasu.
Niesprawiedliwość społeczna stanowi jeden z głównych tematów utworu. Modrzewski przedstawia Polskę jako kraj, gdzie feudalne podziały stanowe doprowadzają do ludzkiej niedoli. Ogromna liczba pracowitych ludzi niższego urodzenia jest uciskana przez szlachtę i magnaterię. Majątki chłopów niejednokrotnie są bezprawnie grabione na rzecz pańskich folwarków.
Dlatego najważniejszym postulatem autora jest równość wszystkich wobec prawa. Kodeks karny przewidywał bowiem różne wymiary kary za to samo przewinienie w zależności od pochodzenia oskarżonego. Taki stan rzeczy stanowi dla niego wyraz moralnego upadku Polaków. Bóg bowiem stworzył wszystkich ludzi równymi i tak powinni być traktowani. Nierówność wobec prawa stanowi też podstawę upadku państwa. Skłóca bowiem obywateli, tworząc napięcia społeczne.
Całą problematykę „O poprawie Rzeczpospolitej” łączy wizja doskonalenia ustroju państwa. Modrzewski pragnie stworzyć system sprawiedliwy, a przede wszystkim moralny. Na podstawie starożytnych myślicieli, m.in. Platona i Arystotelesa, buduje obraz relacji między szlachtą i królem.
Jego wizja nie jest do końca demokracją ani monarchią. Postuluje silną władzę monarszą, jednak w ramach odgórnie ustalonych praw. Ogranicza również demokrację na rzecz węższej, republikańskiej elity intelektualnej i ekonomicznej. Krytykuje przy tym zbytnią wolność szlachecką, która przyczynia się do upadku Rzeczpospolitej.
Modrzewski podejmuje również problematykę wojny. Widzi ją jako rzecz złą — praktykę, której państwo i władca powinni się wyrzec. Wojny zaborcze i grabieżcze są dla niego niedopuszczalne. Jedynym wyjątkiem jest obrona granic oraz poddanych władcy przed najazdami innych.
Moralność stanowi drugą najważniejszą problematykę utworu. Dla Modrzewskiego jest ona zresztą podstawą każdego ludzkiego działania. Cokolwiek robimy, czynimy zgodnie ze swoją moralnością lub jej brakiem.
Tym samym poprawa Rzeczpospolitej ma u swoich podstaw naprawę ludzkiej moralności. Człowiek o wysokim poczuciu etyki nie potrzebuje bowiem żadnych praw — serce samo podpowiada mu, co wolno, a czego nie należy robić.
Modrzewski zakłada przy tym, że człowiek jest istotą z natury dobrą. Musi jedynie zrozumieć, jak powinien postępować. Dużą rolę odgrywają tu też obyczaje — ugruntowane na przestrzeni wieków tradycje i wzorce zachowań. Zdaniem autora należy wypleniać negatywne obyczaje, a promować pozytywne. Dzięki temu kondycja moralna całego społeczeństwa ulega poprawie, a tym samym lepsza staje się Rzeczpospolita.
Edukacja zajmuje ważną rolę w kształtowaniu społeczeństwa. Szkoła nie tylko dostarcza wiedzy, ale również utrwala pewne wzorce zachowań. Odpowiednie zadbanie o edukację ma duże znaczenie dla państwa. Szkoła musi kształtować obywateli świadomych swoich obowiązków, światłych i moralnych. W słowach Modrzewskiego możemy się wręcz doszukać myśli, że edukacja jest dla państwa ważniejsza niż finanse i wojsko. Kiepskie szkolnictwo jest dla niego jednym z powodów upadku Rzeczpospolitej.
Problematyka religijna była jednym z powodów ocenzurowania pierwszych wydań utworu Modrzewskiego. Autor sugerował bowiem niezwykle kontrowersyjne jak na swoje czasy poglądy — tolerancję religijną, demokratyzację Kościoła i jego decentralizację.
Domagał się między innymi dopuszczenia osób świeckich do głosu w sprawach kościelnych czy obierania niektórych urzędów poprzez wybory. Do tego dochodziła większa niezależność lokalnych struktur od papieża. W napięciach na tle religijnym Modrzewski widzi czynnik destabilizujący państwo. Postuluje więc irenizm — poszukiwanie pokoju i pojednania między wyznaniami.
Aktualizacja: 2025-11-21 11:12:09.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.