„O poprawie Rzeczpospolitej” porusza temat dobra Polski w XVI wieku. Chociaż cel traktatu jest szczytny, nie wszystkim podobały się przedstawione w nim pomysły. Część szlachty i katolickie duchowieństwo stanowczo sprzeciwiało się traktatowi Frycza Modrzewskiego. Jego postulaty uderzały bowiem w interesy tych grup społecznych.
Spis treści
W okresie renesansu I Rzeczpospolita różniła się na tle innych państw Europy swoim ustrojem. Była to tzw. demokracja szlachecka – władza króla podlegała ograniczeniu na rzecz szlachty. Wzmacniało to stare feudalne podziały, w których chłop i mieszczanin byli traktowani gorzej od warstwy uprzywilejowanej.
Chłopi obciążeni byli licznymi powinnościami pańszczyźnianymi, których szlachta często nadużywała. Z czasem wykształcił się system folwarków szlacheckich, wypierających posiadających ziemię chłopów na rzecz własności klasy wyższej. Ograniczenia dotyczyły również mieszczan, którym zabroniono posiadania ziemi.
Prawo wspierało tę nierówność. Mocnym przykładem Frycza Modrzewskiego jest kara za zabójstwo (mężobójstwo). Nisko urodzony, mordujący szlachcica, był karany śmiercią. Ten sam czyn, dokonany przez szlachcica na chłopie, podlegał jedynie grzywnie. Szlachcic za zabicie szlachcica również płacił jedynie większą karę finansową.
Modrzewski krytykował taki stan rzeczy. Postulował obronę klas niższych przed wyższymi i równość wszystkich wobec prawa. Za argument podawał Biblię – skoro wszyscy ludzie zostali stworzeni przez Boga równymi sobie, prawo również powinno ich tak traktować.
W XVI wieku taki postulat był rewolucyjny. Stanowe społeczeństwo miało wieki tradycji. Postulat zrównania wszystkich wobec prawa uderzał zaś najmocniej w szlachtę i jej przywileje. Naturalne więc, że nie mógł się on podobać jej przedstawicielom.
Wizja państwa u Modrzewskiego była mocno oparta na myśli Arystotelesa i analizie współczesnego mu społeczeństwa. Pokrótce można ją opisać jako ustrój mieszany, posiadający elementy monarchii, demokracji i arystokracji.
Modrzewski postulował scentralizowanie państwa i wzmocnienie władzy królewskiej. Uważał, że państwo powinno stać na straży dobrych obyczajów i uczciwości handlu. Nie popierał jednak absolutyzmu – chciał, aby szerokie prerogatywy króla były ograniczane przez prawo.
W wizji autora istotne było też sprawnie egzekwowane prawo. Modrzewski nie tylko chciał ujednolicenia go dla wszystkich, bez względu na stan społeczny, lecz również wzywał do utworzenia sprawniejszych sądów, które działałyby szybko i skutecznie.
Szlachta panicznie bała się wprowadzenia rządów absolutnych, a wielu korzystało na słabości prawa. Dlatego wszelkie postulaty dotyczące wzmocnienia władzy królewskiej i karania warcholstwa musiały spotkać się ze sprzeciwem.
Ostatnie dwie księgi dzieła Modrzewskiego nosiły tytuły: „O kościele” i „O szkole”. W części IV autor postulował demokratyzację życia religijnego (m.in. wybieranie biskupów drogą głosowania). Jego zdaniem Kościół narodowy powinien być niezależny od papiestwa. Modrzewski przekonywał zarazem do większej tolerancji religijnej i wolności sumienia. Jak sam pisał, był zwolennikiem irenizmu – pokojowego współistnienia różnych wyznań.
Księga V argumentowała za poprawą sytuacji materialnej nauczycieli. Pieniądze na ich utrzymanie miałyby pochodzić z subwencji przeznaczanych wcześniej na Kościół. Lepsze finansowanie doprowadziłoby do zwiększenia poziomu szkół w Polsce. Powinny być one zarazem zlaicyzowane.
Takie postulaty nie mogły podobać się Kościołowi, dominującemu w kwestii polskiego szkolnictwa. Zarazem przypominały nauczanie zachodnich reformatorów. Doprowadziło to do cenzury dzieła. Pierwsze wydanie „O poprawie Rzeczpospolitej” z 1551 roku pozbawione było dwóch ostatnich części. Dopiero trzy lata później w Bazylei wydrukowano wszystkie pięć ksiąg. Modrzewski nadal był jednak atakowany za zawarte tam tezy.
Aktualizacja: 2025-10-20 19:50:51.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.