Ludzi urodzonych mniej więcej w tym samym okresie nazywamy pokoleniem. Zazwyczaj wyróżniamy jedno na trzydzieści lat. Literatura zna przy tym pojęcie „pokolenia literackiego”. Mówi się, że każde ma swój „głos” - ideę, którą chcą przekazać światu wchodzący w jego skład autorzy. Poniższa praca ma na celu przybliżenie tego zjawiska oraz ukazanie różnych sposobów wyrażania przez pokolenie literackie swojego wkładu w literaturę. Za przykłady posłuży kilka utworów. Będą to kolejno: „Skąpiec” Moliera, „Balon” Adama Naruszewicza, „Romantyczność” Adama Mickiewicza, „Daremne żale” Adama Asnyka, „Evivia l’arte!” Kazimierza Przerwy-Tetmajera oraz „Z głową na karabinie” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Molier zasłynął w historii literatury jako mistrz komedii. Jednak głównym celem francuza nie było rozśmieszenie swojej widowni, a danie jej do myślenia. Żyjący w baroku Molier krytykował zastane normy społeczne i zachowania paryskich mieszczan. Jego „Skąpiec” to wytknięcie krajanom umiłowania pieniądza oraz despotycznej władzy ojca nad własnymi dziećmi. Harpagon kocha złoto bardziej od syna i córki, których traktuje przedmiotowo. Całkowicie panuje nad ich przyszłością, mogąc w każdym momencie wymusić posłuszeństwo odcięciem od środków do życia. Takie były niestety realia XVII-wiecznej Francji. Molier przeciwstawiał się tym utartym schematom społecznym. Pisał o tym, co stanowiło problem współczesnych mu Francuzów. Jego twórczość możemy więc rozumieć w kontekście przedstawienia poglądu na rzeczywistość części młodego pokolenia. Również tego literackiego.
Każda epoka literacka niesie za sobą nowe prądy myślowe i artystyczne. Barok to dominacja religii, kontrreformacji oraz myślenia o śmiertelności. Następujące po nim oświecenie ceniło sobie rozum, racjonalizm i pozytywne podejście do człowieka. Dobrym przykładem jest wiersz „Balon” Adama Naruszewicza. Autora zainspirował pierwszy w Polsce lot balonem, dokonany nad Warszawą. Jego dzieło wyraża podziw dla dokonań ludzkiego rozumu, zdolnego do przeciwstawienia się siłom przyrody. Naruszewicz opisuje odwagę lotnika, unoszącego się wysoko nad bezpieczną ziemią. Przedstawione wydarzenie jest również sposobnością do wyrażenia nadziei na odrodzenie upadającej ojczyzny. W myśl Naruszewicza Polacy wywyższą Rzeczpospolitą, jak balon unoszący swojego pilota. W wierszu widać więc typowe prądy epoki, wyrażane przez nowe pokolenie literackie. Zarazem dochodzi też motyw bieżących problemów, z którymi muszą się zmierzyć rówieśnicy Naruszewicza. Nie jest to jednak ślepe podążanie za chwytliwym w danym okresie tematem. Oświeceniowi autorzy pragnęli, by ich twórczość pozytywnie oddziaływała na masy. Jednocześnie wyrażali więc poglądy swojej epoki i kształtowali je zgodnie ze swoimi przekonaniami.
Nie ma chyba drugiego tak ważnego dla wyrażenia głosu młodego pokolenia literackiego okresu, jak romantyczność. To wtedy właśnie autorzy odważyli się stanąć naprzeciw utartych schematów w kulturze oraz społeczeństwie. Pragnęli wyrazić to, co drga w duszy każdego człowieka. Można wręcz powiedzieć, że stanowili pierwowzór buntu pokoleniowego. Widzimy to doskonale w „Romantyczności” Adama Mickiewicza. Utwór możemy nazwać manifestem programowym polskiego romantyzmu. Poprzez historię o dziewczynie rozmawiającej z duchem zmarłego kochanka, Mickiewicz przedstawia podejście swojego pokolenia do świata. Dla romantyków liczy się duch – nieuchwytny i niewytłumaczalny. Pragną odnaleźć transcendentny, mistyczny element życia. Stają tym samym w opozycji do oświeceniowych autorów, utożsamianych w utworze z uczonym starcem. W „Romantyczności” po raz pierwszy możemy też zobaczyć, jak autorzy szukają dobrego sposobu wyrażenia głosu swojego pokolenia. Utwór Mickiewicza jest bowiem balladą – synkretyczną formą sztuki, łączącą elementy liryki, epiki i dramatu. Całkowicie nie pasuje tym samym do wcześniejszych, manierystycznych i antycznych, form. Ma ona w sobie coś z ludowych pieśni, co doskonale oddaje fascynację ludowymi podaniami u romantyków. Nowy przekaz potrzebuje więc nowego sposobu na uzewnętrznienie.
Po romantyzmie świat literatury opanowały idee pozytywistyczne. Niczym na wykresie drgań, ludzkość znowu zwróciła się ku rozumowi i pracy nad poprawą społeczeństwa. Jednak ci, którzy tak niedawno stawali naprzeciw oświecenia, nie chcieli odchodzić. To dla nich Adam Asnyk napisał wiersz „Daremne żale”. Utwór napomina uporczywie trzymających się dawnych prawd, że nic nie jest w stanie powstrzymać biegu dziejów. Jedynie praca nad nowymi, oświeceniowymi, ideami ma obecnie sens. Wiersz wyraża więc ponadczasową myśl – każde pokolenie pragnie realizować swoje koncepcje. Ich poprzednicy będą próbowali za wszelką cenę dowodzić słuszności swoich, jednak nic to nie da. Czas na realizowanie idei, którym hołdowali, zwyczajnie przeminął. Asnyk widzi w tym konflikcie naturalną kolej rzeczy. Proponuje więc przyłączenie się do młodego pokolenia literackiego i wspólne stawienie czoła wyzwaniom współczesnego sobie świata.
W okresie Młodej Polski ponownie widzimy zwrot ku duchowi. Artyści nowego pokolenia pragnęli tworzyć „sztukę dla sztuki” – niezaangażowaną, będącą wartością samą w sobie. Widzieli się przez to jako lepszych od otoczenia oraz wcześniejszych twórców. Doskonale oddaje to Kazimierz Przerwa-Tetmajer w swoim „Eviva l’arte!”. Utwór jest pochwałą młodego pokolenia, zwanego „cyganerią artystyczną”. Utwór przedstawia ich pogląd na siebie samych oraz otaczający świat. Sam tytuł jest zarazem manifestem programowym – sztuka jest wartością samą w sobie i uszlachetnia tworzącego ją artystę. Utwór jest przy tym przepełniony dekadentyzmem, niczym zachowanie młodopolskich twórców. Oddaje więc ducha epoki, jak powinien głos danego pokolenia literackiego.
Na koniec warto o przykład ukazujący wszystkie elementy głosu młodego pokolenia – nowe idee, wyrażenie unikalnego doświadczenia i świeżą formę przekazu. W najnowszej historii Polski nie ma zaś okresu bardziej wyrazistego, niż II wojna światowa. Żyjących wtedy młodych ludzi zwykło się nazywać „pokoleniem Kolumbów”. Jednym z ich najwybitniejszych przedstawicieli był Krzysztof Kamil Baczyński. W jego twórczości odnajdziemy tragiczne trzymanie się ideałów, potworność realiów wojny, jak i tęsknotę za utraconą przeszłością. W W wierszu „Z głową na karabinie” Baczyński doskonale oddaje te trzy rzeczy. Autor, wychowany na kochającego życie i świat, musi mierzyć się z horrorem walki. Nie może jednak uciec od tej krwawej rzeczywistości – wpojono mu bowiem zasady, a wraz z nimi wielkie idee. Jego pokolenie musi więc za nie umrzeć, mimo iż pragnęłoby żyć. W warstwie tekstowej wiersz jest z kolei pełen nawiązań do przyrody, konfrontacji między nią i piekłem wojny. Nie jest przy tym pisany językiem prostym. Niekiedy wydaje się wręcz oniryczny. Pasuje jednak do przedstawianego obrazu rzeczywistości pokolenia Kolumbów i ich przemyśleń.
Parafrazując tekst jednej z piosenek zespołu „Combi”, każde pokolenie literackie ma własny głos. Jego unikalność wynika z idei wyznawanych przez nowych autorów oraz kształtujących ich doświadczeń. Niejednokrotnie stają oni w opozycji do wcześniejszych „głosów”, które swego czasu również były opozycyjne względem poprzedników. Nieraz wpływa to na poszukiwanie nowych form przekazu, adekwatnych do treści przedstawianej światu. Zawsze jednak wypływa z potrzeby wyrażenia siebie, poszukiwania miejsca w sztafecie pokoleń. Wsłuchujmy się więc w głos naszego pokolenia literackiego i nie miejmy pretensji, kiedy wybrzmi kolejny. Taka jest bowiem kolej rzeczy.
Aktualizacja: 2025-07-08 14:07:55.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.