„Mendel Gdański” to nowela autorstwa Marii Konopnickiej, jaka powstała w roku 1890. Autorka napisała ją ze względu na apel i prośbę Elizy Orzeszkowej, zaniepokojonej tym, jak w polskim społeczeństwie rozwijał się coraz bardziej antysemityzm. Konopnicka na łamach „Przeglądu Literackiego” opublikowała zatem tekst opowiadający historię tytułowego Mendla Gdańskiego, starego Żyda, który wraz ze swoim wnukiem doświadcza ze strony znanej mu społeczności antysemityzmu i przeżywa pogrom. Nowelę tę zatem można określić jako dzieło tendencyjne, pisane zgodnie z pewnym oczekiwanym założeniem.
Warto zacząć od tego, że asymilacja mniejszości narodowych, takich jak właśnie Żydzi, była jednym z programowych założeń twórców epoki pozytywizmu. Widzieli oni bowiem społeczeństwo jako jeden żywy organizm, w którym wszystkie narządy, czyli grupy społeczne, muszą razem współpracować, by osiągnąć sukces i razem działać na rzecz rozwoju kraju. Antysemityzm i nienawiść skierowana w stronę Żydów była zatem zaprzeczeniem tej idei. Nie można się zatem dziwić, że niepokoił on taką twórczynię jak Eliza Orzeszkowa i że apelowała ona do innych twórców, by razem z nią przeciwstawiali się takiej nienawiści.
Maria Konopnicka stanęła zatem przed zadaniem dzieła, które będzie działało w kwestii zapobiegania czynom antysemickim. Jej nowela była zatem pisana pod konkretną tezę, jaką był fakt, że antysemityzm jest niewłaściwy i należy się go wystrzegać. Tekst musiał w tym ujęciu spełniać konkretny cel i przekazywać czytelnikom hasło asymilacji i określone wartości. Konopnicka posłużyła się zatem opowieścią o starym Mendlu wychowującym samotnie wnuka, który był dobrze znanym członkiem swojej społeczności i utrzymywał dobre stosunki z sąsiadami. Od dekad w warsztacie introligatorskim pracował na rzecz Polski i uważał ją za swoją ojczyznę. Nie uchroniło go to jednak przed zaślepieniem sąsiadów, którzy pewnego razu zobaczyli w starcu wroga i cisnęli kamieniem w dziecko. Konopnicka pokazuje też nieliczne jednostki, które nie uległy zbiorowej nienawiści i stanęły w obronie Żydów. To odważna postawa studenta sprawia, że tłum odstępuje od domu Gdańskich i pogrom zostaje zakończony.
Wszystkie elementy noweli i cała jej fabuła, a także fakt, że wydarzenia zostały ukazane z perspektywy samego Mendla - człowieka spokojnego i pracowitego, żyjącego dobrze z innymi - są tutaj wykorzystane w celu ukazania promowanego przez Konopnicką na życzenie Orzeszkowej hasła, że asymilacja Żydów jest konieczna i dobra, a antysemityzm to coś, co należy odrzucić. Całość napisana jest w celu perswazji i przekonaniu czytelnika do tych konkretnych wartości. Ma on wczuć się w postawę samego Mendla Gdańskiego i wejść na chwilę w rolę przedstawiciela mniejszości narodowej, by zrozumieć, że to taki sam członek społeczeństwa jak on sam.
Biorąc pod uwagę wszystkie zabiegi zastosowane przez Konopnicką oraz zamysł, z jakim tworzyła ona tekst „Mendel Gdański” można z pewnością uznać, że jest to nowela o charakterze tendencyjnym, pisana jednak w obronie osób, które niesprawiedliwie były traktowane jak wróg narodu i doświadczające z tego powodu licznych cierpień.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.