„Mendel Gdański” to nowela autorstwa Marii Konopnickiej, w której autorka opisała losy dwóch osób pochodzenia żydowskiego. Bohaterowie to ponad sześćdziesięcioletni Mendel Gdański i jego dziesięcioletni wnuk Jakub. Są oni przedstawicielami zasymilowanej mniejszości żydowskiej i mieszkają razem w Warszawie, gdzie Mendel od wielu lat prowadzi swój zakład introligatorski i cieszy się sympatią i szacunkiem sąsiadów. Mimo to bohaterowie padają ofiarą antysemityzmu i doświadczają pogromu.
W drugiej połowie dziewiętnastego wieku w Polsce przestała się sprawdzać idea asymilacji mniejszości stopniowo wzrastały nastroje związane z antysemityzmem. W Żydach przestano widzieć rodaków o innym wyznaniu, a szybko za to stawali się wrogami i kimś obcym, coraz lepiej miały się także fałszywe stereotypy na temat tego narodu. W latach osiemdziesiątych z kolei mniejszość żydowska w Warszawie spotkała się z falą pogromów, a ich początek miał miejsce w święta Bożego Narodzenia.
Antysemityzm miał wiele wspólnego z mechanizmem znajdowania w społeczeństwie kozła ofiarnego. Za wszystkie klęski i niepowodzenia narodu polskiego trzeba było kogoś obwinić i w związku z tym ofiarą stawała się mniejszość żydowska. Kapitał, jaki gromadzili Żydzi dzięki prowadzeniu interesów w Polsce, stawał się także obiektem zazdrości, szerzono też stereotypy na temat ich chciwości. W tym kontekście problemem stawała się także domniemana obcość Żydów, mimo iż wielu z nich urodziło się i wychowało w Polsce. Taką postawę w noweli reprezentuje zegarmistrz, który zna Mendla od lat, ale i tak daje się zwieść antysemickiej narracji i żadne argumenty nie są w stanie go przekonać do zmiany zdania.
Główny bohater próbuje odpierać wszystkie te fałszywe zarzuty i argumentuje logicznie, że jest takim samym obywatelem Polski jak inni i że stereotypy o Żydach nie są prawdziwe. Stara się zatem walczyć z nienawiścią, jaką zaczyna go darzyć jego własna społeczność. Nie jest on jednak w stanie zapobiec rosnącej nienawiści, która ostatecznie sprawia, że jego sąsiedzi są gotowi rzucać kamieniami w dziecko oraz starca.
Konopnicka w noweli dość szczegółowo opisuje ludzi, z których składa się wściekły tłum dokonujący pogromu. Wśród nich wymienia między innymi miejscowych pijaków, młodzież czy inne osoby, jakie uległy nienawiści wobec Żydów. W tłumie czuli się silniejsi, ogarniała ich wściekłość i zachowywali się zuchwale, tak jak nigdy by tego nie czynili samotnie. Niszczono więc żydowskie domy i sklepy, posuwano się też w stronę agresji wobec ludzi, na przykład Jakuba Gdańskiego, którego trafiono w trakcie pogromu kamieniem w głowę. Wszystko to czynili ludzie uważający się za chrześcijan.
Takie konflikty i podziały w społeczeństwie były na rękę zaborcy, często zatem władze dodatkowo je podsycały, licząc na to, że skłócona społeczność nie będzie w stanie się przeciwstawiać na przykład rusyfikacji. Konopnicka pokazuje także, że nawet wykształceni ludzie są podatni na nienawistną propagandę i są w stanie pewnego dnia zaatakować dobrze znanego sąsiada z powodu nieuzasadnionych uprzedzeń.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.