Moralność stanowi jeden z filarów cywilizacji i człowieczeństwa. Organizuje nasze postępowanie wobec kryterium dobra i zła, które w większości systemów moralnych stanowi nadrzędny wyznacznik działania. Tym samym prawdziwa moralność powinna być absolutna - niezależna od okoliczności, danej osoby czy jej przynależności grupowej. Człowieka należy więc zawsze oceniać wedle tych samych kryteriów moralnych, biorąc zarazem pod uwagę czynniki wpływające na jego decyzje. Tłumaczenia tego skomplikowanego problemu najlepiej podjąć się na przykładach z trudnej historii XX wieku. W poniższej pracy będą to fragmenty reportażu rzeki Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem oraz Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
Historie opowiedziane Hannie Krall przez Marka Edelmana podczas ich rozmowy są doprawdy wstrząsające. Podejmowane podczas powstania w getcie i samego życia tam ludzkie decyzje budzą szok współczesnych. Historia pielęgniarek łamiących nogi swoim pacjentom tylko po to, żeby Niemcy nie wywieźli ich do obozu zagłady, zakrawa wręcz na jakiś ponury absurd. Tymczasem jest to wynik tak zwanej sytuacji skrajnej - momentu testowania wartości moralnych. Tutaj jeszcze nie ma większego problemu z oceną sytuacji. Kobiety ratowały życie poprzez zadawanie chwilowego cierpienia, co nie odbiega dalece od ich typowej pracy.
Problem pojawia się np. podczas oceny braku reakcji na gwałt, którego Edelman sam był świadkiem. Przywołuje przy tym powojenną historię skrzywdzonej dziewczyny, która przeżyła i była szczęśliwą żoną i matką. Rozmówca na swój sposób próbuje pokazać, że brak reakcji tłumu nie miał znaczenia, przyszłość zgwałconej była bowiem dobra. Tutaj jednak się myli. Brak reakcji na krzywdę bliźniego zawsze i bezapelacyjnie jest zły - wynika to z transcendentalnej natury człowieczeństwa. Człowiek człowiekowi bratem, nie wilkiem. Czy jednak to zachowanie wobec uzbrojonych własowców można oceniać tak samo, jak znieczulicę obecną dzisiaj na ulicy? W żadnym wypadku. Samo zachowanie jest złe, jednak towarzyszące mu okoliczności stanowią o mniejszym ciężarze moralnym. Trudniej jest bowiem osobie głodnej, zastraszonej i bezbronnej stawić opór zdegenerowanym rosyjskim kolaborantom, niż wolnemu człowiekowi pomóc napadniętej kobiecie na ulicy.
Ocena moralna czynu jest absolutna, jednak musimy się wystrzegać absolutnych ocen ludzi. Przykładem może być sytuacja Frani, która odtrąciła matkę i pozwoliła na jej wywiezienie do obozu. Czy to było moralne dobre? Z całą pewnością nie. Jednak osoba ta ostatecznie uratowała życie kilku innych ludzi. W sytuacji skrajnej można powiedzieć, że bardzo dużo ma do powiedzenia "matematyka śmierci". Matki Frania nie mogła uratować, chłopaka z powstania warszawskiego już tak. Ocena dziewczyny jako niemoralnej byłaby więc daleka od prawdy. Była raczej pragmatyczna, chociaż w bardzo groteskowy sposób.
Gustaw Herling-Grudziński w swoim Innym świecie mówi wręcz wprost: człowiek jest nieludzki w nieludzkich warunkach. Przestrzega tym samym przed zbyt pochopną oceną moralną ludzi w sytuacji skrajnej. Daleki jest jednak od usprawiedliwienia ludzi złagrowanych, czemu daje przykład w ostatnim rozdziale Innego świata. Należy zawsze próbować ocalić swoje człowieczeństwo i moralność. Jednak czyny dokonane w sytuacji skrajnej mają zupełnie inny wydźwięk w innych okolicznościach. Wolny człowiek nie może zgodzić się na warunki niewoli.
Podsumowując, można odwołać się do prostego przykładu, podawanego czasami na lekcjach religii. Otóż kradzież jest zła. Czym innym jest jednak kradzież bułki przez skrajnie głodnego bezdomnego, a czym innym defraudacja miliona złotych przez polityka. Oba czyny są moralnie negatywne, jeden można jednak usprawiedliwić okolicznościami. Dlatego też moralność jest absolutna - zło to zawsze zło, a dobro jest zawsze dobrem. Jednak istnieją różne poziomy tego zła oraz tego dobra.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.