Utwór Franciszka Dionizego Kniaźnina „Oda do wąsów” został wydany w 1779 roku. Porusza temat oświeceniowego starcia kultury sarmackiej z coraz bardziej popularną fascynacją cudzoziemszczyzną. Poeta opowiedział się po stronie polskich tradycji, które osobiście kultywował.
Kniaźnin złamał w swoim utworze konwencję, posługując się odą, uznawaną za gatunek wysoki, w której poruszył niską tematykę. Zwraca się w odzie do wąsów, co wydaje się niestosowne. W utworze pojawia się apostrofa do wąsów („Ozdobo twarzy, wąsy pokrętne!”). Ten zwrot jest nieodpowiedni tylko pozornie, ponieważ poeta nie opowiada o zwyczajnych wąsach. Zwraca się do nich jako symboli polskiej tradycji sarmackiej. Przywołuje wąsy najważniejszych postaci historycznych, takich jak Jan III Sobieski („Jana Trzeciego gdy Wiedeń sławił”) czy Stefan Czarniecki („gdy nasz Czarniecki słynął żelazem”). Wąsy stają się w utworze symbolem władcy i rycerza. Oda jest gatunkiem pochodzenia greckiego, podniosłym utworem o charakterze pochwalnym. Służy do oddania czci ważnym wydarzeniom lub bohaterom. W utworze są to wąsy symbolizujące męstwo i waleczność.
Oda ma budowę regularną, składa się z siedmiu czterowersowych strof. Poeta zastosował rymy krzyżowe (abab). Utwór należy do liryki bezpośredniej, podmiot liryczny ujawnia swoją obecność i wyraża opinię. Świadczy o tym zastosowanie czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej („żem jeszcze Polak, pokręcę wąsa”). Osoba mówiąca jest tradycjonalistą, chce kultywować polskie tradycje. Wykazuje postawę patriotyczną, ceni sobie polskość i zna historię ojczystego kraju.
Oda jest przykładem liryki inwokacyjnej, cały utwór ma formę rozbudowanej apostrofy do tytułowych wąsów.
Warstwa stylistyczna wiersza jest rozbudowana, autor zbudował podniosłą atmosferę za pomocą środków poetyckich. Podmiot liryczny wypowiada się w emocjonalny sposób, pojawiają się wykrzyknienia („Ozdobo twarzy, wąsy pokrętne!”, Jakże mu pięknie z tymi wąsami!”). Plastyczności nadają liczne epitety („ród zniewieściały”, „dziewczęta wstrętne”, „wzrok marsowy”, „wąs czarny”, „rycerską twarzą”). Osoba mówiąca cytuje też wypowiedzi bohaterów lirycznych jako potwierdzenie swoich słów. W utworze zastosowano również metafory („wzrok marsowy sercami władał”, „bożek miłości na wąsach siadał”). Obecne są wyliczenia („wstyd matki, ojców i braci”). Ze względu na czas powstania utworu pojawiają się liczne archaizmy („dworują”, „wzrok marsowy”, „żem jeszcze Polak”).
Wąsy w utworze zostały przedstawione jako atrybut męskości i tradycji rycerskiej. Podmiot liryczny uznaje posiadanie wąsów za powód do dumy, dowód na szacunek do polskiej historii. W swojej wypowiedzi krytykuje nowoczesne społeczeństwo, które zachłysnęło się wzorcami pochodzącymi z zachodu.
Na początku utworu pojawia się apostrofa do wąsów nazywanych „ozdobą twarzy”. Podmiot liryczny z niezadowoleniem dostrzega, że młode pokolenie odnosi się do nich niechętnie. Młodzi ludzie są coraz bardziej zniewieściali, panny nie przypominają swoich matek, które ceniły tradycję sarmacką i nie fascynowały się cudzoziemszczyzną.
Osoba mówiąca z rozrzewnieniem wspomina dawne czasy, gdy Polska była potężna i odgrywała ważną rolę na scenie politycznej. Kobiety podziwiały wtedy polskich rycerzy i ich wąsy będące symbolem męskości. Podmiot liryczny przywołuje stereotypowe polskie imiona kobiece: Basię i Marynę. W przeszłości kobiety zakochiwały się w odważnych wojownikach, doceniały męstwo i urodę swoich rodaków.
Osoba mówiąca podaje przykłady postaci historycznych, które posiadały wąsy będące powodem do dumy. Tworzy w ten sposób portret dawnego Polaka, oddanego dla ojczyzny patrioty. Wspomina zwycięstwa Stefana Czarnieckiego, który podkręcał wąsa na oczach zachwyconych kobiet. Pojawia się także postać Jana III Sobieskiego, znanego z odsieczy wiedeńskiej. Mówiono o nim także za granicą, Niemki podziwiały niezwykłe wąsy swojego wybawiciela.
Podmiot liryczny jest zmartwiony zmianami, które zachodzą w polskim społeczeństwie. Szlachta fascynuje się kulturą cudzoziemską, przestaje szanować kultywowane od wieków tradycje. Kontrast widoczny jest już w imionach bohaterów lirycznych. W początkowej części utworu pojawiają się Basia i Maryna, w końcowej - Nice i Dorant. Poeta sięgnął po typowe dla literatury oświeceniowej imiona o cudzoziemskim brzmieniu. Stanowi to element satyry na zapatrzenie w obce wzorce.
Nowoczesne kobiety nie doceniają urody „rycerskich twarzy”, uznają wąsy za niemodne. Zamiast męskich wojowników wybierają fircyków, skupionych na bywaniu w towarzystwie i dobrej zabawie. Zmiany zaszły także wśród mężczyzn, młodzieńcy nie noszą już wąsów i ubierają się według zagranicznych trendów. Szydzą z odwagi poprzednich pokoleń, brakuje im odwagi i zdecydowania. Mężczyźni wolą spędzać czas na ucztowaniu i pijaństwie.
W ostatniej strofie podmiot liryczny wprost wyraża swój sprzeciw w stosunku do przemian społecznych. Uważa, że jeśli młodzi wstydzą się dokonań swoich przodków, mogą do woli naśmiewać się z sarmackich tradycji. Podmiot liryczny jest jednak patriotą, ostatnim z prawdziwych Polaków. Nosi z dumą wąsy, które ostentacyjnie podkręca. Nie jest w stanie zmienić mentalności swojego otoczenia, ale sam pozostaje wierny obyczajom, mimo spotykającej go krytyki i zmiennej mody.
Pozornie zwyczajny element twarzy, taki jak wąsy, nabiera w utworze wręcz magicznego znaczenia. Taki zarost stanowi ostoję polskości, symbol szacunku dla historii i tradycji. Królewskie wąsy, takie jak Jana III Sobieskiego, są atrybutem walecznego, oddanego rycerza. Podmiot liryczny dostrzega zmiany w polskim społeczeństwie, brakuje wojowników takich jak w poprzednich wiekach. Pogłębiająca się w XVIII wieku słabość doprowadziła do rozbiorów Polski, co było bolesnym przykładem upadku dawnej potęgi. Podmiot liryczny jest przekonany, że do takiej sytuacji by nie doszło, gdyby w kraju wciąż panowali dzielni rycerze, biorący przykład z Jana III Sobieskiego czy Stefana Czarnieckiego. Osoba mówiąca jest patriotą cierpiącym z powodu upadku ojczyzny, który lęka się o przyszłość obserwując obojętność młodego pokolenia.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.