Ignacy Krasicki, Per Krafft (starszy), około 1767
Utwór „Szczur i kot” pochodzi ze zbioru „Bajki i przypowieści” Ignacego Krasickiego. Jest przykładem typowej bajki epigramatycznej, ze względu na zwięzłą, kilkuwersową formę. Takie utwory miały na celu poprawę stosunków międzyludzkich, wyeliminowanie największych przywar w społeczeństwie. Bajki miały służyć jednocześnie rozrywce i nauce. Poruszały tematykę moralną, społeczną, obyczajową, polityczną i filozoficzną. Nadawanie wadom ludzkim zwierzęcych masek było często stosowanym zabiegiem, który pojawia się również w utworze „Szczur i kot”. Bajka jest satyrą na zaślepiającą pychę.
Spis treści
Utwór jest typową bajką epigramatyczną, fabułę skondensowano do czterech wersów. Został napisany trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Pojawiają się parzyste rymy żeńskie w układzie abab.
Osoba mówiąca nie jest uczestnikiem zdarzeń, ale obiektywnym obserwatorem. Nie wyraża swojej opinii na temat sytuacji przedstawionej w utworze, autor nie sformułował morału. Ostatni wers utworu pozwala jednak czytelnikowi wysnuć jasne wnioski na temat postępowania bohaterów.
Cechą charakterystyczną bajek była oszczędność w formie i treści. W utworze pojawia się bardzo ograniczona liczba bohaterów - szczur i obserwująca go rodzina oraz kot. Poeta zastosował również niewiele środków poetyckich. Pojawia się epitet „kadzidł zbytecznych”. Dynamiki opisowi nadaje nagromadzenie czasowników w ostatnim wersie utworu („wpadł”, „porwał”, „udusił”). Ludzkie wady są przedstawione w postaci alegorii zwierzęcych.
Głównym bohaterem utworu jest tytułowy szczur. Razem ze swoją rodziną zaszył się na ołtarzu podczas mszy. Dociera do niego dym z kadzidła, co szczur wykorzystuje, aby wyrazić swoją wyższość. Zwraca się do swoich bliskich słowami „mnie to kadzą”, które można dwojako rozumieć. Po pierwsze, słowo „kadzić”, ma znaczenie dosłowne, szczur jest okadzany dymem z kadzidła. Ten czasownik oznacza też, w mowie potocznej, przesadne, bezwstydne wychwalanie drugiej osoby.
Szczur jest więc symbolem osób łasych na komplementy, starających się zaimponować wszystkim dookoła. Pewność siebie towarzyszącą zwierzęciu podkreślają też słowa „rzekł hardzie”, szczur wypowiada się w arogancki sposób. Jest tak pogrążony w zachwycaniu się swoją wspaniałością, że nie zauważa czyhającego niebezpieczeństwa. Szczur krztusi się dymem i traci czujność. Nagle pojawia się kot, który błyskawicznie go zjada. Pycha doprowadziła szczura do ostatecznego upadku i kosztowała go życie.
Szczur jest symbolem nieuzasadnionej, przesadnej pewności siebie, która prowadzi do zguby. Kadzidła, z których pochodzi dym są określone jako „zbyteczne”. Osoba mówiąca podkreśla, że dym całkowicie nie należał się szczurowi, nie był mu potrzebny. Zwierzę nie zachowało w kościele należytej powagi, zadrwiło ze świętych symboli. Postawiło się na pozycji Boga, było gotowe zrobić wszystko, aby zaimponować swojej rodzinie. Pycha i brak rozsądku przejęły kontrolę nad postępowaniem szczura. Przypisywanie sobie cudzych zasług doprowadziło do upadku. Zbytnie skupianie się na pochlebstwach nie prowadzi do niczego dobrego, ponieważ człowiek traci kontakt z rzeczywistością i przestaje logicznie myśleć. Życie szybko zweryfikowało nieadekwatną samoocenę szczura. Był przekonany o swojej wyższości i wyjątkowości, a skończył jako posiłek dla kota. Jego rodzina z pewnością zdołała uciec, uratowała ich skromność i ostrożność.
Wybór szczura na głównego bohatera utworu nie był przypadkowy. Do sytuacji przedstawionej w bajce mogłaby być wykorzystana również mysz, jednak autor posłużył się tutaj skojarzeniami. Szczur jest zwierzęciem odbieranym negatywnie, szkodnikiem, przenoszącym choroby. Ludzie przepędzają go ze swoich domów, obecność szczurów kojarzy się z brudem, zaniedbaniem. Posłużenie się tą alegorią miało wyeliminować współczucie, które mogło pojawić się u czytelnika. Szczur nie jest bezbronną ofiarą, jego śmierć to konsekwencja bezmyślnego zachowania. Mysz budzi odmienne skojarzenia. W bajkach często przedstawiana jest jako niewinna, cicha, pokorna. To zwierzę nie kojarzy się z pychą i głupotą.
Świat przedstawiony w bajkach Krasickiego jest okrutny i bezwzględny, rządzi się własnymi prawami, tak jak rzeczywistość, w której żyją czytelnicy. Autor krytykuje zachowanie szczura, a nie kota. Drapieżnik zachował się naturalnie, skorzystał z okazji na zdobycie posiłku. Nie można go obwiniać o żywienie się mięsem, ponieważ jest to cecha gatunku, do którego należy. Negowana jest postawa szczura, zaślepionego pychą i głupotą. Powinien znać twarde prawa, jakie rządzą światem, w którym żyje, zdawać sobie sprawę z zagrożenia. Gdyby skupiał się na rzeczywistości, a nie bezzasadnych pochwałach, uniknąłby śmierci. Świat bajek jest uporządkowany, każdy powinien znać w nim swoje miejsce i pełnić przypisaną sobie rolę. Nie ma tutaj miejsca na błędy, nierozważne zachowania, każda pomyłka grozi tragedią. Przesłanie płynące z utworu można przełożyć na świat ludzi. Człowiek również powinien twardo stąpać po ziemi i nie skupiać się na pustych przechwałkach. Osoby pyszne i nierozważne czeka marny koniec.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.