Motyw utopii w literaturze - konteksty z różnych epok

Już od czasów starożytnych Greków ludzie zastanawiali się nad sposobem utworzenia społeczeństwa idealnego. Literackie i polityczne próby opracowania takiego systemu nazywamy utopią - terminem zaczerpniętym z utworu Tomasa More’a opisującym doskonale zorganizowane państwo. 

  • Motyw utopii - znaczenie
  • Motyw utopii w literaturze różnych epok
  • Inne przykłady motywu utopii w literaturze
  • Motyw utopii - znaczenie

    Koncepcję utopii najprościej ująć jako wizję społeczeństwa idealnego, znacząco różniącego się na tle rzeczywistości. Sama nazwa zaczerpnięta została z utworu Tomasa More’a, gdzie Utopia była wyspą zamieszkaną przez idealnie zorganizowane społeczeństwo.

    Motyw utopii w literaturze służy zazwyczaj dwóm celom. Jednym jest próba zastanowienia się nad wyglądem ustroju idealnego - zapewniającego szczęście i porządek społeczny. Z takiego założenia wychodził Platon, pisząc swoje „Państwo”.

    Motyw utopii może być też użyty jako krytyka współczesności. Przedstawienie idealnego społeczeństwa w kontrze do rzeczywistego świata uwypukla wszelkie niedoskonałości, z jakimi nie zgadza się autor. 

    Co ciekawe oba cele użycia toposu utopii potrafią wzajemnie się dopełniać i występować w jednym utworze. Idealne społeczeństwo może być więc intelektualnym eksperymentem politycznym, a zarazem krytyką rzeczywistości autora.

    Motyw utopii w literaturze różnych epok

    Państwo - Platon

    Jedno z najlepiej rozpoznawalnych dzieł wielkiego filozofa określić można jako syntezę jego poglądów politycznych. Na łamach „Państwa” Platon określa zręby ustroju idealnego, który z tego powodu możemy nazwać utopią. 

    Państwo w rozumieniu platońskim określilibyśmy dzisiaj mianem totalitarnego. Filozof postrzegał demokrację jako ustrój wadliwy i skłaniał się raczej ku pełnemu podporządkowaniu jednostki interesowi państwa. Idealny system polityczny zapewniać miał ład wewnętrzny, a przez to spokój i dobrobyt obywateli.

    Społeczeństwo w „Państwie” podzielono na trzy kasty: wytwórców, wojowników i filozofów. Każda z nich miała ściśle określone zadania, których nie mogła porzucić, przy czym jedynie wytwórcy mogli posiadać dzieci. Te oddelegowywano potem wedle umiejętności do stosownej kasty.

    Dzieło Platona, choć dla nas nie prezentuje się jako opis „raju na ziemi”, stanowi jedną z pierwszych utopii politycznych. 

    Utopia - Tomasz Morus

    Renesansowy utwór, od którego tytułu wzięła nazwę cała koncepcja. Utopia jest wyspą, na której panuje ustrój idealny. Chociaż mniej rygorystyczny od platońskiego, ten też nosi pewne znamiona totalitaryzmu.

    Mieszkańcy Utopii żyją wedle odgórnie ustalonego rytmu dnia, jedzą to samo jedzenie i noszą jednakowe ubrania. Ich wspólnym obowiązkiem jest uprawa ziemi, z którego wyłączeni są jedynie ludzie oddelegowani do zadań naukowych i władca. Nie posiadają przy tym pieniądza, a za najcenniejszy kruszec uważają żelazo - metal praktyczniejszy od złota. Ważnym elementem ustroju Utopii jest też wolność religijna - istnieje kilka religii, przy czym zabroniony jest ateizm. Kapłani są wybierani przez zgromadzenie wiernych i nie obowiązuje ich celibat. Władca wyspy również jest obierany przez mieszkańców, a głównym założeniem jego dożywotniego urzędu jest dbanie o ich poparcie.

    Jak widać, Morus pragnął stworzyć społeczeństwo ludzi równych w każdym stopniu. W jego mniemaniu wymagało to jednak ujednolicenia trybu życia, co mocno przypomina znane z XX wieku obozy pracy przymusowej.

    Miasto Słońca - Tomasso Campanella

    Dialog filozoficzno-polityczny przedstawiający ustrój polityczny, będący syntezą poglądów Platona i życia klasztornego. Według Campanelli człowiek powinien żyć w sposób jak najbardziej zbliżony do jego stanu naturalnego. Ustrój opisanego w utworze „Miasta Słońca” umożliwiać miał osiągnięcie tego stanu. Nosi on zarazem wiele podobieństw z dziełem Tomasza Morusa.

    Teokratyczne państwo Solariuszy rządzone jest przez Metafizyka, będącego zarazem kapłanem i mędrcem. Wspiera go w tym trzech duchownych, oddelegowanych do rozporządzania innym elementem ustroju. Moc kierował siłami zbrojnymi, Mądrość sprawami nauki, zaś Miłość wychowaniem dzieci i dobieraniem ludzi w pary. Państwo ingerowało bowiem w małżeństwa, kojarząc ludzi wedle uznania władzy. 

    Ekonomicznie panować miała wspólnota majątkowa, podparta podziałem obowiązków i odgórną organizacją pracy. Wedle autora taka gospodarka zapewniała wydajną produkcję, przekładającą się na krótki dzień pracy każdego obywatela.

    Wizja Campanellego wynikała z jego obserwacji rzeczywistości, szczególnie sytuacji rodzimej Italii.

    Kandyd - Wolter

    Wychowany w zamku barona de Thunder-ten-tronckha tytułowy bohater, jest przekonany o słuszności filozofii optymistycznej. Zakłada więc, że żyjemy w najlepszym z możliwych światów, a zło jest tylko koniecznością dla istnienia tego dobra. Wkrótce jednak życie Kandyda ulega gwałtownym zmianom, a on będzie musiał zrewidować swoje poglądy. Jak w kalejdoskopie przeżywa on kolejne przygody, wędrując przez najodleglejsze krainy świata. W czasie podróży odwiedza mityczne Eldorado, gdzie dane mu jest oglądać utopię.

    Mieszkańcy tajemniczej krainy nie przywiązują wagi do majątku, a wobec obcych pozostają zawsze przyjaźni. Pomimo odizolowania Eldorado nie jest miejscem zacofanym, wręcz przeciwnie. Nauka zajmuje tam szczególne miejsce, a system urządzony jest według filozofii oświeceniowej. Dobrym przykładem stanowi tu wiara w Absolut, na której czele nie stoi jednak żaden kler. Każdy wierny stanowi kapłana Boga i może mu składać indywidualne ofiary.

    Wolter, w typowy dla opowiastek filozoficznych sposób, ukrywa za Eldorado swoje przemyślenia odnośnie polityki i samej koncepcji utopii. Nadanie mitycznej krainie ustroju opartego o oświeceniowy racjonalizm ewidentnie świadczy o sympatii autora do tego nurtu myślowego. Naiwność wizji może jednak sugerować, że Voltaire niechętnie podchodził do idei państwa idealnego, wkładając je raczej między niedościgniony ideał - piękny mit.

    Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki - Ignacy Krasicki

    W powieści Krasickiego tytułowy bohater trafia na tajemniczą wyspę Nipu. Początkowo jej mieszkańców bierze za prymitywnych, jednak po czasie dostrzega w nich „szlachetnych dzikusów” tworzących utopijne społeczeństwo.

    Nipuanie nie posiadają żadnej formy rządu; tworzą egalitarną społeczność opartą na zasadach życzliwości i sprawiedliwości. Ich język charakteryzuje się prostotą, dzięki czemu unikają między sobą fałszu, czy manipulacji. Wszelkie konflikty rozwiązują zaś dzięki arbitrażowi Rady Starszych.

    Powieść Krasickiego, choć utrzymana w konwencji parodii, stanowi zarazem wyraz tęsknoty autora za krainą szczęśliwości. Książę poetów polskich w jej poszukiwaniu inspiruje się wyraźnie myślą Rousseau, a szczególnie koncepcją „szlachetnego dzikusa”. Mieszkańcy Nipu wydają się prymitywni, jednak pierwotna prostota ich obyczaju chroni społeczność przed psującym wpływem cywilizacji. 

    Krasicki oddaje również swoje poszukiwanie nadrzędnego celu istnienia wspólnoty, który zarazem nadawałby kierunek jej rozwoju. Dla Nipuan jest to cnota; dzięki dobremu celowi mogą tworzyć społeczeństwo, co odróżnia ich od pokrewnych bohaterowi ludzi „cywilizowanych”.

    Przedwiośnie - Stefan Żeromski

    Chcąc nakłonić swojego syna do powrotu na łono odrodzonej Rzeczpospolitej, Seweryn Baryka opowiada mu historię ich dalekiego krewnego, który podobno opracował rewolucyjny wynalazek - szklane domy.

    Technologia ta pozwolić miała na budowanie w szybkim czasie tanich, energooszczędnych i pięknych siedzib ludzkich. Dzięki temu nawet najbiedniejszym zapewniono dach nad głową. Sprzyjało to większemu egalitaryzmowi społecznemu; odrodzona Polska miała być miejscem szczęśliwym, gdzie spełnia się marzenie o sprawiedliwości społecznej.

    Rzecz jasna wizja Seweryna nie miała nic wspólnego z rzeczywistością. Nie służyła jednak tylko przekonaniu Cezarego do zamieszkania w Polsce. Stanowiła odbicie marzeń pokoleń Polaków, którzy z Rzeczpospolitej uczynili w swoich sercach krainę szczęśliwości. Chociaż szklane domy wydają się naiwne w rzeczywistości były ideą - oddanie tego jak Seweryn chciał widzieć wyśnioną ojczyznę.

    Ludzie jak bogowie - Herbert George Wells

    Główny bohater w wyniku zbiegu okoliczności przenosi się z Ziemi roku 1921 do rzeczywistości równoległej, której cywilizacja wyprzedza naszą o tysiące lat. Utopianie wyeliminowali w niej problemy takie jak choroby czy nierówności społeczne. Porzucili przy tym wierzenia na rzecz nauki, a ich system społeczny bardzo mocno przypomina komunizm.

    Chociaż dzieło Wellsa wydaje się dzisiaj anachroniczne, a pod względem naukowym często niedorzeczne, stanowi ciekawe spojrzenie na problemy świata XX wieku. Autor poprzez zetkniecie ludzi swoich czasów z Utopianami obnaża wiele absurdów rządzących światem rzeczywistym.

    Wyspa - Aldous Huxley

    Powieść stanowi odpowiedź autora na wcześniejszą antyutopię jego autorstwa „Nowy wspaniały świat”. 

    Obrazuje w niej utopijne społeczeństwo wyspiarskiego państwa Pala. Podstawę systemu stanowią tutaj filozoficzne założenia buddyzmu mahajany i elementy tantry. Bardzo ważny element państwa stanowi rozwój naukowy, któremu towarzyszy racjonalne wykorzystywanie surowców i środków produkcji.

    Mieszkańcy Pala to ludzie otwarci, nastawieni do innych pokojowo. Ich podejście do życia można określić jako oświecone - nastawione na pracę nad sobą, dążenie do doskonałości.

    Inne przykłady motywu utopii w literaturze

    • Nowa Atlantyda - Utopijna powieść Francisa Bacona. Opisuje tajemniczą krainę Bensalem, której ustrój party jest na prymacie życia rodzinnego. Najinteligentniejsi mieszkańcy krainy studiują naturę w miejscu zwanym „Domem Salomona”.
    • Podróże Guliwera - Kąśliwa satyra na modne w tamtych czasach książki podróżnicze oraz realia XVIII - wiecznej Anglii. Tytułowy bohater odwiedza krainy, zamieszkałe przez fantastyczne istoty. Spotyka między innymi gigantów, liliputy czy cywilizację inteligentnych koni. Ta ostatnia nosi cechy utopijnie - obdarzone intelektem zwierzęta żyją w harmonii i szczęściu.
    • Powrót z Gwiazd - Powieść Stanisława Lema, opowiadająca o losach astronauty wracającego na Ziemię po ponad stu latach. Przez ten czas wyeliminowano wiele problemów trapiących ludzkość, między innymi nauczono się kontrolować agresję. Technologiczna utopia okazuje się jednak nie do zniesienia dla głównego bohatera.
    • Utopia - Wiersz Wisławy Szymborskiej ukazuje utopię podobnie do raju. Nikt jednak nie zamieszkuje tajemniczej wyspy - wszyscy odeszli z niej ku niezbadanemu światu. Życie w utopii jest bowiem pozbawione ekscytacji, szczęśliwe, ale niezmienne i ograniczone.
    • Książę - Machiavelli przedstawia opis funkcjonowania władzy idealnej. 
    • Władca pierścieni - fantastyczne Shire z powieści Tolkiena jest miejscem przypominającym utopię.

    Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok

    Ostatnia aktualizacja: 2024-01-20 11:02:38