Aldous Huxley - biografia, wiersze, twórczość

Aldous Leonard Huxley (1894-1963) był angielskim myślicielem i pisarzem.

Aldous Huxley - biografia skrócona

Aldous Huxley przyszedł na świat 26 VII 1894 r. w Godalming w hrabstwie Surrey, w rodzinie naukowców. Studiował na Oksfordzie, w Balliol College, uzyskując licencjat z literatury angielskiej. W roku 1911 przeszedł poważną chorobę oczu, której trwałym skutkiem była częściowa utrata wzroku. Po zakończeniu I wojny światowej Aldous Huxley rozpoczął współpracę z „Westminster Gazette”, przygotowując recenzje sztuk teatralnych. W latach 20. odbył liczne podróże po krajach europejskich i Bliskim Wschodzie. W roku 1937 przeprowadził się do Stanów Zjednoczonych. Na stałe zamieszkał w Kalifornii. Poznał tam m.in. Igora Strawińskiego, Yehudę Menuchina i Charliego Chaplina. W l. 50. wykładał na amerykańskich uniwersytetach. Był pacyfistą, zainteresowanym uniwersalizmem i mistycyzmem filozoficznym.

Debiutem pisarskim Huxleya był zbiór poezji The Burning Wheel z r. 1916. Dwa lata później ukazały się tomik The Defeat of Youth and Other Poems, zaś w r. 1920 Leda. Wiersze młodego pisarza pozostawały przede wszystkim pod wpływem francuskich symbolistów. Mimo zainteresowań poezją, Aldous Huxley szybko skoncentrował się na prozie. W latach 20. tworzył powieści obyczajowe, w których kreślił satyryczny wizerunek dobrze mu znanych od najmłodszych lat środowisk angielskich intelektualistów (np. Antic Hay, W cudacznym korowodzie z r. 1923, przekład polski w r. 1959 oraz Those Barren Leaves (Jak suche liście) wydane w r. 1925). W tym samym okresie Huxley wydał ponadto opowiadania Two or Three Grace (Dwie albo trzy gracje, 1926, przekład pol.: 1964).

Utrzymujący się do dziś wpływ wywarły dwie najistotniejsze w całym dorobku Pisarza powieści: opublikowany w r. 1928 Point Counter Point czyli Kontrapunkt (wyd. polskie już w r. 1932 jako Ostrze na ostrze, wznowienie dopiero w r. 1957) oraz Brave New World czyli Nowy wspaniały świat z r. 1932 (tłumaczenie na polski ukazało się zaledwie rok później). Kontrapunkt oferuje pogłębioną analizę sylwetek psychologicznych bohaterów, łącząc ją z misterną konstrukcją literacką, zaś Nowy wspaniały świat stanowi antyutopię, będącą polemiką z scjentystycznymi wizjami Herberta George’a Wellsa. Huxley wręcz proroczo ostrzega zarówno przed strukturami władzy totalitarnej i totalnej, jak i fascynującą wielu, zwłaszcza w kontekście postępów nauki i techniki, manipulacją genetyczną (nadzieja na powstanie demiurgicznej awangardy ludzkości).

Trzeba podkreślić, że w kolejnych dziełach Aldous Huxley zwrócił się i to zdecydowanie ku opartemu na religiach azjatyckiego Wschodu mistycyzmowi. Świadectwem reorientacji są powieści, m.in. Eyless in Gaza (Niewidomy w Gazie) z r. 1936 (przekład polski już w r. 1938), After Many a Summer Dies the Swan (Po wielu latach, 1939, po polsku w 1949), The Time Must Have a Stop (Czas musi stanąć) z r. 1944 oraz wydane w r. 1946 studium Filozofia wieczysta (The Perennial Phliosophy, przekład polski dopiero w r. 1989). Po zakończeniu wojny Huxley wydał powieści satyryczne Ape and Essence (Małpa i Duch) z r. 1948, The Genius and the Goddes czyli Geniusz i bogini (1955, wyd. pol. 1958 r.) oraz Wyspę (Island), przedstawiającą wizję zagrożonej unicestwieniem utopijnej cywilizacji na Pacyfiku.

Autor Nowego wspaniałego świata był erudytą zafascynowanym kulturą duchową i filozofią Azji. Jako myśliciel prowadził studia na alternatywnymi wobec nurtów europejskich i amerykańskich systemami filozoficznymi oraz niekonwencjonalnymi, stojącymi w opozycji do medycyny uniwersyteckiej, terapiami (m.in. nieskuteczne próby poprawy wzroku metodą Batesa). Wiedza i zrozumienie zjawisk pozwalały Pisarzowi na ukazywanie poszczególnych problemów w wielu, powiązanych i zapewniających pełniejsze poznanie danej kwestii, aspektach: kulturowym, mistycznym, emocjonalnym i naukowym. Możemy tu zatem mówić o podejściu interdyscyplinarnym czy holistycznym.

Czytelnicy i krytycy wysoko cenią eseje Aldousa Huxleya, w których łączyła się artystyczna wyobraźnia, wiedza naukowa oraz postawa humanisty rozmiłowanego w filozofii (m.in. The Art of Seeing z r. 1942, The Devils of Loudun wydane w 1952 oraz Eseje wybrane z r. 1959, opublikowane po polsku na emigracji, w Nowym Jorku w r. 1966) oraz Brave New World Revisited (Nowy, wspaniały świat – Raport rozbieżności, 1959 r.). Oprócz tego, trzeba wspomnieć o opowiadaniach: Brief Candles z r. 1930 oraz ze zbioru Collected Short Stories (1957 r.). Huxley tworzył również książki podróżnice (Jesting Plate z r. 1926, Beyond the Mexique Bay z r. 1934), scenariusze filmowe i utwory przeznaczone dla dzieci. Oprócz tego, pozostawił po sobie sztuki teatralne, np. The World of Light z r. 1931 oraz The Gioconda Smile z r. 1948). W roku 1932 przygotował wydanie korespondencji angielskiego prozaika, poety i eseisty Davida Herberta Lawrence’a. Zmianie percepcji wywołanej zażyciem meskaliny Pisarz poświęcił książkę Drzwi percepcji (The Doors of Perception), wydaną w r. 1954 oraz traktat Niebo i piekło (Heaven and Hell, 1956).

Aldous Huxley zmarł w Los Angeles 22 listopada 1963 r. Przyczyną śmierci był nowotwór krtani. Był dziewięciokrotnie nominowany do Literackiej Nagrody Nobla. W r. 1962 Royal Society of Literature przyznało mu swe najwyższe wyróżnienie – nadawany najwybitniejszym pisarzom tytuł Companion of Literature.

Aldous Huxley: zaledwie jeden człowiek na milion potrafi myśleć tak, że przynosi to korzyść jemu i innym.

Dzieciństwo

Aldous Leonard Huxley urodził się 26 lipca 1894 r. w położonym w hrabstwie Surrey Godalming. Był trzecim synem dyrektora szkoły, pisarza i redaktora The Cornhill Magazine Leonarda Huxleya i jego pierwszej żony, Julii Arnold, założycielki szkoły dla dziewcząt Prior’s Field School. Matka Pisarza była siostrzenicą krytyka literackiego i poety Matthew Arnolda, siostrą pisarki i działaczki społecznej Mary Augusty Ward (znanej jako Mrs. Humpry Ward). Nadane dziecku imię Aldous pochodziło od bohatera jednej z powieści siostry Julii Arnold. Przyszły twórca Nowego wspaniałego świata był wnukiem patriarchy rodu, zoologa i agnostyka, zwanego „buldogiem Darwina” Thomasa Henry’ego Huxleya. Brat Aldousa, Julian Huxley i brat przyrodni Andrew Huxley zostali również wybitnymi biologami. Niestety, czwarty z braci, Noel Trevenen Huxley (1889-1914) zachorował na depresję i odebrał sobie życie. Mały Aldous był zwany „Ogie” (skrót od „Ogre”). Julian Huxley wspomniał, że brat nieraz „rozważał dziwność rzeczy” (contemplated the strangeness of things). Kuzyn, Gervas Huxley, informował, że dziecko wcześnie interesowało się rysowaniem.

Początki nauki to wizyty w doskonale wyposażonym laboratorium botanicznym ojca, następnie edukacja w Hillside School pod Godalming. Pieczę nad kształceniem syna sprawowała, dopóki pozwalało jej zdrowie, ucząca właśnie w tej szkole Julia Arnold. Po ukończeniu Hillside School, Aldous został uczniem Eton College. Matka zmarła po ciężkiej chorobie w r. 1908. Ojciec ożenił się ponownie. W roku 1911 Huxley zachorował na zapalenie rogówki (Keratitis punctata). Choroba sprawiła, że był niemalże ociemniały przez ponad dwa lata i musiał zrezygnować z nastoletnich planów zostania lekarzem. Ze znacznym osłabieniem wzroku, zmuszającym do korzystania z okularów a przynajmniej szkła powiększającego, zmagał się do śmierci.

W październiku roku 1913 został studentem literatury angielskiej na Balliol College na Oksfordzie. Trzy lata później, w roku 1916 zgłosił się na ochotnika do wojska, nie powinno nas jednak dziwić, że komisja lekarska kategorycznie odmówiła przyjęcia do służby (częściowa utrata wzroku w jednym oku). Poprawa widzenia sprawiła, że w r. 1916 Huxley mógł pracować nad edycją Oxford Poetry. W czerwcu tego samego roku uzyskał stopień bakałarza (bachelor of arts) z wyróżnieniem pierwszej klasy (first class honours). Koszt studiów i brak własnego majątku sprawiły, że Aldous był zadłużony u swego ojca. Zdecydował się zatem na zdobycie pracy. Przez rok uczył języka francuskiego w Eton College. Jego uczniami byli przyszły historyk Bizancjum i mediewista Steven Runciman i Eric Blair czyli George Orwell. Zapamiętano go przede wszystkim jako nauczyciela słabo radzącego sobie z utrzymaniem porządku w klasie, jednak świetnie władającego francuszczyzną. Oprócz tego, Huxley przez pewien czas pracował w fabryce chemicznej Brunner and Mond w położonym w hrabstwie Durham Billingham w północno-wschodniej Anglii. Zatrudnienie w zakładzie przemysłowym miało znaczenie dla twórczości: we wprowadzeniu do ostatniego wydania Nowego wspaniałego świata pisał, że doświadczenie „uporządkowanego wszechświata w świecie pozbawionej planu niespójność” (an ordered universe in a world of planless incoherence) stało się ważną inspiracją antyutopii.

Młodość

Aldous Huxley napisał swą pierwszą, nieopublikowaną powieść w wieku 17 lat. Już jako dwudziestokilkulatek zajął się zawodowo literaturą, osiągając sukces i zdobywając pozycję jako pisarz i satyryk zajmujący się sprawami społecznymi. Pamiętajmy, że pierwsze powieści, które trafiły na półki księgarń to właśnie satyry społeczne, np. Crome Yellow z r. 1921,Those Barren Leaves (1925) lub Point Counter Point  z r. 1928. Brave New World, wydany w r. 1932, był piątą powieścią Huxleya i pierwszą dystopią. W latach 20. współpracował ponadto z pismami Vanity Fair i brytyjską edycją Vogue’a. Jeszcze w trakcie wojny światowej spędził wiele czasu w Garsington Manor pod Oksfordem. Pracował tam jako robotnik rolny u Lady Ottoline Morrell. W rezydencji spotkał postaci z Bloomsbury Group, m.in. Bertranda Russela, Clive’a Bella i Alfreda Northa Whiteheada. Styl życia Garsington przedstawił w satyrycznej formie w Crome Yellow.

Tuż po wojnie zdobycie zatrudnienia było trudne, jednak w roku 1919 John Middleton Murry reorganizował ukazujący się w Londynie magazyn literacki Atheneum i zaproponował Huxleyowi rozpoczęcie pracy w redakcji. Młody autor bez zwłoki przyjął ofertę. 10 września 1919 r. ożenił się z uchodźczynią z Bellem w Belgii, epidemiolog Marią Nys (1899-1955). Również ją poznał w Garsington. W latach 20. żyli przez jakiś czas we Włoszech, wychowując syna, Matthew Huxleya (1920-2005). Syn pisarza poszedł zarówno w ślady ojca jak i matki: był pisarzem, antropologiem i liczącym się epidemiologiem. Maria Huxley zmarła na raka.

Gdy zmarł znany Huxleyowi pisarz David Herbert Lawrence, Autor rozpoczął prace nad wydaniem jego listów (1932). W roku 1929 spotkał w Londynie zdolnego twórcę, prowadzącego audycje radiowe filozofa i komentatora rozwoju nauki Geralda Hearda. W tym czasie powstały najważniejsze w dorobku Huxleya powieści poruszające odczłowieczające aspekty postępu nauk ścisłych i biologicznych. Najsławniejszą jest oczywiście Nowy wspaniały świat, tematykę pacyfistyczną poruszył Autor w Ślepym w Gazie. Jednym z bohaterów tej powieści jest aktor i pisarz Frederick Matthias Alexander, postać która wywarła znaczny wpływ na poglądy i umysłowość Huxleya. Wkrótce Pisarz zajął się tworzeniem i redagowaniem dzieł nie mających charakteru fantastyczno-naukowego, lecz promujących pacyfizm (Ends and Means (Cele i środki)  z r. 1937, Encyclopedia of Pacifism oraz Pacifism and Philosophy.) Huxley angażował się ponadto w działalność Peace Pledge Union.

Za Atlantykiem

W roku 1937 wraz z żoną i synem, w towarzystwie Geralda Hearda, Pisarz przeprowadził się do Stanów Zjednoczonych. Mieszkał przede wszystkim w południowej Kaliforni. Przez jakiś czas żył w Taos w stanie Nowy Meksyk, pisząc zawierającą rozważania o etyce, nacjonalizmie religii i wojnie wspomnianą nieco wyżej książkę Ends and Means.

Heard zapoznał Huxleya z Vedantą, filozofią opierającą się na Upaniszadach, późnych tekstach wedyjskich, stanowiących podstawę rozwoju filozofii indyjskiej. Heard zainteresował Pisarza również uzasadnionym zasadą ahimsy wegetarianizmem oraz medytacją. Oprócz tego, w roku 1939 autor Nowego wspaniałego świata poznał Jiddu Krishnamurti, którego nauki cenił wysoko. Rozpoczęła się systematyczna wymiana myśli, przeplatana dyskusjami i sporami. Huxley napisał też wprowadzenie do ważnego dzieła Krishnamurtiego The First and Last Freedom (1954).

W USA Pisarz stał się zwolennikiem wedantyzmu, przyłączając się do kręgu mnicha hinduskiego Swami Prabhavanandy (Vedanta Society of Southern California). Został inicjowany, uczył się medytacji i hinduistycznych praktyk duchowych. Wkrótce powstała omawiająca nauki mistyków różnych religii książka The Perennial Philosophy. W roku 1944 Huxley przygotował wstęp do Bhagvad Gita: The Song of God w przekładzie Prabhavanandy i Christophera Isherwooda. W latach 1941-1960 przesłał 48 artykułów do wydawanego przez Vedanta Society pisma Vedanta and the West. Wraz z Ch. Isherwoodem, Geraldem Heardem i dramaturgiem Johnem van Druten należał w l. 1951-1962 do redakcji tego pisma. Oprócz tego, autor Nowego wspaniałego świata od czasu do czasu wykładał w świątyniach Vedanty w Santa Barbara i Holywood.

Oprócz tego, Huxley często przebywał w prywatnym Occidental College w Los Angeles. Zaprzyjaźnił się z jego prezydentem, Remsenem Birdem. Szkoła pojawia się jako Tarzana College w powieści satyrycznej After Many a Summer z r. 1939. Pisarz otrzymał za nią nagrodę literacką James Tait Black Memorial Prize. W r. 1940 napisał wstęp do wydanej post mortem książki Josepha Daniela Unwina Hopousia or The Sexual and Economic Foundations of a New Society.

Pamiętajmy, że fascynacja – jednak bez dogmatyzmu, Huxley pozostał agnostykiem, skłonnym do swobodnej spekulacji – tradycją Dalekiego Wschodu pozostawała w całkowitej zgodzie ze zdecydowaną pochwałą i podziwem dla nowoczesnej nauki. Nie trudno dostrzec tu zapowiedź postaw postmodernistycznych intelektualistów. W Literature and Science Huxley z właściwą sobie przenikliwością wskazywał, że filozoficzne i moralne implikacje postępów współczesnej nauki są bardziej buddyjskie niż chrześcijańskie (the ethical and philosophical implications of modern science are more Buddhist than Christian). Miesiąc przed śmiercią Autora ukazała się A Philosopher’s Visionary Prediction, zawierająca wezwanie do poznawania semantyki ogólnej (general semantics) oraz zagłębiania się w wolny od słów świat nieskażonej kulturą ludzką świadomości (the nonverbal world of culturally uncontaminated consciousness). W tej samej publikacji stwierdzał, że niezbędne jest uczenie się jak być „mentalnie cichym” oraz pielęgnowanie sztuki „czystego przyjmowania” (We must learn how to be mentally silent, we must cultivate the art of pure receptivity”).

Warto dodać, że w l. 30 i 40 autor Crome Yellow otrzymywał wysokie gaże jako scenarzysta pracujący dla studiów Hollywood. W autobiograficznej książce My Guru and His Disciple Christopher Isherwood stwierdził, że Huxley zarabiał ponad 3000 $ tygodniowo (ok. 50 000 dolarów z r. 2020!). Większość dochodów wykorzystał na ratowanie żydowskich i lewicowych pisarzy i artystów, uchodzących przed terrorem III Rzeszy i szukających schronienia w USA. W marcu 1938, przyjaciółka Pisarza, pisarka i scenarzystka Anita Loos skontaktowała go z Metro – Goldwyn – Mayer. Studio zleciło mu scenariusz do Madame Curie  - filmu biograficznego z r. 1943, w którym miała występować Greta Garbo, a reżyserem być George Cukor. Pisarz stworzył też scenariusz do Dumy i uprzedzenia  z r. 1940 oraz szeregu innych produkcji, w tym adaptacji powieści Charlotte Bronte Jane Eyre (1944). O cenieniu jego pracy świadczy zlecenie przez Walta Disneya w r. 1945 przygotowania scenariusza filmu na motywach Alicji w krainie czarów oraz biografii autora opowieści, Lewisa Carrolla. Scenariusz powstał, jednak nie został wykorzystany przez studio.

21 października roku 1949 Huxley pisał do George’a Orwella (niedawno ukazał się Rok 1984), gratulując mu doskonałej i głębokiej powieści. W liście podkreślał, że nie minie następne pokolenie, gdy przywódcy światowi zorientują się, że warunkowanie (tak jak w doświadczeniach Pawłowa) i hipnoza wspomagana środkami narkotycznymi są o wiele skuteczniejszymi narzędziami rządzenia niż pałki i więzienia, a żądza władzy może być tak samo zaspokojona przez wpajanie poddanym by kochali swe poddaństwo, co wymuszanie posłuszeństwa chłostą i kopniakami (Letters of Aldous Huxley, 1969).

W roku 1953 Pisarz z żoną wnieśli o naturalizację czyli uzyskanie obywatelstwa USA. Stawili się na egzamin, podczas którego Aldous odmówił służby w armii amerykańskiej, nie oświadczając przy tym że jego sprzeciw jest motywowany religijnie. Była to jedyna dopuszczalna przesłanka zwolnienia z obowiązku obrony kraju przewidziana w Internal Security Act z r. 1950 (tzw. McCarran Act ). W związku z tym sędzia odroczył posiedzenie. Wkrótce Huxley – zdeklarowany pacyfista – wycofał wniosek o obywatelstwo. Mimo to, pozostał w USA. O ważnych nie tylko dla twórczości samego Pisarza doświadczeniach psychodelicznych z r. 1953 piszemy w części poświęconej twórczości.

W roku 1956 ożenił się z Laurą Archerą (1911-2007), pisarką, skrzypaczką i psychoterapeutką. Archera napisała m.in. biografię męża This Timeless Moment. Nie podając uzasadnienia, odmówił przyjęcia złożonej w r. 1959 przez brytyjskiego premiera Maurice’a Harolda Macmillana propozycji pasowania na rycerza (Knight Bachelor). Obaj bracia Pisarza zostali nobilitowani: Julian w r. 1958, a Andrew w r. 1974. W roku 1960 profesor Huston Smith zaprosił Pisarza by wykładał na Massachusetts Institute of Technology jako Carnegie Visiting Professor of Humanities. Z okazji stulecia założenia MIT Huxley wygłosił cykl wykładów dotyczących sztuki, języka i historii „Jak wielkim dziełem jest człowiek” (What a Piece of Worki s a Man). Zauważmy też, że Pisarz był serdecznym przyjacielem filozofa, pisarza i mówcy Jiddu Krishnamurti i współpracującej z nim Rosalind Rajagopal. Zaangażował się m.in. w proces tworzenia Happy Valley School w Ojai w Kaliforni (obecnie Besant High School).

Kres ziemskiej wędrówki

W roku 1960 u Aldousa Huxleya zdiagnozowano raka krtani. Mimo pogarszającego się coraz bardziej zdrowia, trwały prace nad utopijną powieścią Island. Autor dawał również wykłady o „Human Potentialities” w Esalen Insitute i w UCSF Medical Center. Wykłady te stały się podstawą rozwoju związanego z kontrkulturą l. 60. XX wieku ruchu Human Potential Movement.

9 kwietnia roku 1962 otrzymał informacje o przyznaniu przez Royal Society of Literature – najstarszą organizację literacką w Wielkiej Brytanii – tytułu Companion of Literature. Tytuł przyjął listownie 28 kwietnia 1962 r. Royal Society zaprosiło Pisarza do wygłoszenia wykładu i udziału w bankiecie w Somerset House w Londynie. Huxley zdołał przygotować szkic przemówienia, jednak coraz gorsze zdrowie udaremniło plany przybycia do Anglii. Korespondencja z Towarzystwem znajduje się w bibliotece Cambridge University.

Na łożu śmierci Huxley nie był już w stanie mówić. Zwrócił się zatem na piśmie do czuwającej przy nim Laury by przygotowała 100 µg LSD, domięśniowo. Jak można przeczytać w This Timeless Moment, zastrzyk wykonano o 11.20, drugą dawkę podano po godzinie. Pisarz zmarł w wieku 69 lat, 22 listopada 1963 roku. Była godzina 5.20 po południu.

Wartym uwagi w perspektywie obiegu informacji w społeczeństwie masowym zjawiskiem jest ograniczone zainteresowanie mediów śmiercią Pisarza, podobnie jak w przypadku Clive’a S. Lewisa. Powodem było zastrzelenie tego samego dnia, tyle że o 12.30, prezydenta Johna F. Kennedy’ego. Ten sam dzień śmierci stał się podstawą książki Petera Kreefta Between Heaven and Hell: A Dialog somewhere Beyond Death with John F. Kennedy, C.S. Lewis and Aldous Huxley. Kreeft przedstawia rozmowę trzech zmarłych w Czyśćcu.

Ceremonia żałobna odbyła się w grudniu roku 1963 w Londynie, kierował nią starszy brat zmarłego, Julian. Po ośmiu latach, 27 października 1971, urna z prochami Huxleya została złożona w grobie rodzinnym w Watts Cemetery w Guildford. Dobry przyjaciel Pisarza, Igor Strawiński, dedykował mu swą ostatnią kompozycję na orkiestrę czyli powstałe w l. 1963-64 Variations: Aldous Huxley in memoriam. Po raz pierwszy dzieło wykonała Orkiestra Symfoniczna Chicago 17 kwietnia r. 1965. Większość rękopisów Huxleya spłonęła podczas pożaru Bel Air w r. 1961. Ocalałe dokumenty znajdują się w bibliotece Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles i na Uniwersytecie Stanforda.

Spojrzenie na twórczość Aldousa Huxleya: Nowy wspaniały świat i Drzwi postrzegania

Sterowane szczęście

Akcja Nowego wspaniałego świata toczy się w r. 2540. Według rachuby przyjętej w powieści jest to jednak rok 632 po Fordzie (AF, After Ford). Era ta rozpoczęła się od narodzin nowego, prawdziwego mesjasza, mesjasza zupełnie odczłowieczonego – Forda T. Również wprowadzona na szeroką skalę i z wielkim sukcesem ekonomicznym przez Henry’ego Forda linia produkcyjna odbiera w nowej erze cześć niczym bóstwo. Huxley przedstawia scjentystyczne społeczeństwo przyszłości funkcjonujące jako tzw. Państwo Światowe – World State, istniejące przede wszystkim dla zapewnienia maksymalizacji wydajności dzięki totalnej technokracji. Indywidualne emocje i niepowtarzalna osobowość każdego człowieka są eliminowane z psychiki dzieci za pomocą nasuwających na myśl behawioryzm zabiegów opierających się na warunkowaniu i automatyzmie. Eksperci usunęli też – jak się zdaje bardzo skutecznie i z korzyścią dla całej ludzkości – trwałe relację między ludźmi, realizując w ten sposób ideologiczną regułę Państwa Światowego , w myśl której „każdy należy do każdego” (every one belongs to everyone else). Aldous Huxley rozpoczyna swą powieść od przedstawienia Central London Hatchery and Conditioning Centre („Centralna wylęgarnia i centrum warunkowania”). Dzieci przychodzą tam na świat in vitro, jako embriony rozwijają się w próbówkach, a następnie w inkubatorach. Płody są klonowane by zwiększyć populację, jednak naturalna prokreacja jest niedozwolona.

Pisarz kreśli też obraz systemu klasowego dystopii. Jeszcze jako embriony obywatele są przyporządkowywani do odpowiedniej klasy, nasuwającej na myśl eugeniczną hierarchię nazizmu i rasizmu anglosaskiego. Przyporządkowanie jest procesem sterowanym: embriony otrzymują zróżnicowane dawki chemikaliów i hormonów by w ten sposób zyskały właściwości klasy, do której zostały przypisane. Te, które mają trafić do klasy Alfa – klasy przywódców, otrzymują substancje doskonalące ich właściwości umysłowe i fizyczne, te, które mają żyć w klasach niższych otrzymują związki upośledzające i ograniczające, a dzięki temu adaptujące do podrzędnych ról społecznych. Klasy, począwszy od najwyższej, to Alfa, Beta, Gamma, Delta i Epsilon. Alfa to kierownicza elita, Epsilon to prości robotnicy. Bardzo charakterystyczne jest zażywanie przez obywateli World State narkotyku zwanego „soma”, który pozwala im poczuć się spokojniej.

W nowym świecie istnieje też rezerwat (por. oprócz rezerwatów w USA, niemieckie plany dla Polaków a do czasu i Żydów, dla których planowano utworzyć rezerwat sensu proprio w Generalnym Gubernatorstwie, w okolicach Lublina). W rezerwacie tym żyją ludzie, którzy odrzucają Państwo Światowe, zatem w perspektywie jego ideologii są asocjalni i „dzicy”.

Powieść Huxley’a powstała w latach 30., zatem w okresie międzywojennym. W krajach Zachodu bardzo silny był wówczas technologiczny optymizm, czemu sprzyjało zarówno stopniowe wychodzenie z kryzysu r.1929 jak i godne podziwu wynalazki (np. rozwój radia, prace nad telewizją, rozwój lotnictwa i motoryzacji). Pisarz postanowił stworzyć dzieło, które w miejsce optymistycznej utopii zderzy czytelników z dystopijnym światem, będącym literacką krytyką bezrefleksyjnej, a nieraz naiwnej albo hybrystycznej wiary w postęp jako panaceum na bolączki świata i cywilizacji ludzkiej. Duże znaczenie miały osobiste doświadczenia Autora, który, jak wspomnieliśmy w części biograficznej, jeszcze jako mały chłopiec stale przebywał w kręgach uczonych (dziadek, bracia), zajmujących się m.in. zoologią. Stąd tak wielka rola połączonej z doktryną ewolucjonizmu (nie teorią ewolucji!) nauki.

Warto wskazać za Kate Lohnes, że po ukazaniu się Nowego wspaniałego świata, Huxleya oskarżono o plagiat powieści Jewgienija Zamjatina My  (1920), wydanej jako We w USA cztery lata później. Pisarz twierdził, że nie zna dzieła Zamjatina, a podobieństwa można wyjaśnić wyrażaniem przez obu twórców tożsamych obaw, rodzących się w związku z gwałtownym rozwojem techniki (vide coraz bardziej zabójcze uzbrojenie, np. czołgi, bombowce i gazy bojowe). Podobne były również opinie wyrażane przez intelektualistów spoglądających sceptycznie na cele, którym ma służyć postęp technologii i inżynierii.

Lohnes zwraca ponadto uwagę, że na jedno ze źródeł inspiracji Huxleya wskazuje już samy tytuł, zapożyczony z Burzy Wiliama Szekspira, zatem sztuki skupionej na pytaniu o cel i istotę konstruowania nowego społeczeństwa (por. neoplatońskie wizje idealnego miasta i państwa, np. u Pico della Mirandoli). Część krytyków twierdzi, że Nowy wspaniały świat stanowi w swej istocie futurystyczną parodię Burzy.

Nie powinno dziwić, że znaczna część czytelników i recenzentów przyjęła dystopię niechętnie. W szczególności, za obraźliwy (!) uważano obraz przyszłości nakreślony na kartach dzieła. Towarzyszył temu powszechny brak dostrzeżenia filozoficznego sensu książki. Sprzeciw był tak silny, że liczne szkoły i biblioteki na całym świecie zakwalifikowały Nowy wspaniały świat do prohibitów lub przynajmniej książek przeznaczonych tylko dla starszych czytelników.

Przez kaktusa do istoty bytu

O swych doświadczeniach psychodelicznych z maja roku 1953 związanych z zażyciem dostarczonej przez lekarza meskaliny, Huxley pisał w Drzwiach percepcji (The Doors of Perception, 1954). Rozważania dotyczące wizji znalazły się też w eseju z r. 1956 Heaven and Hell. Pisarz zażywał od czasu do czasu (np. kilka razy w roku) psychodeliki do końca życia, a doznania wywołane ich działaniem wypłynęły m.in. na treść jego ostatniej powieści Wyspa (Island, 1962). Gdy Huxley pracował nad Drzwiami Percepcji, meskalina była postrzegana przede wszystkim jako związek chemiczny interesujący naukowców, nie zaś substancja odurzająca (nie znajdowała się na amerykańskiej liście substancji kontrolowanych Parke-Davisa). Wywarła jednak wpływ na bitników, począwszy od lat 40., m.in. Williama S. Burroughsa, Allena Ginsberga i Jacka Kerouacka.

Drzwi percepcji spotkały się z bardzo zróżnicowanymi ocenami ze względu na zawartą w nich tezę, że substancje psychodeliczne znacząco ułatwiają mistyczne poznanie rzeczywistości bytu, które może okazać się szczególnie cenne nie tylko dla życia religijnego, lecz również nauk ścisłych i sztuki. Oprócz aprobaty, pojawiły się wypowiedzi krytyczne, m.in. Thomasa Manna, filozofa żydowskiego Martina Bubera a nawet nauczyciela Huxleya, Swami Prabhavanandy. Polemiści podkreślali, że efekty zażycia meskaliny są bardzo zróżnicowane, trudno zatem o reguły i generalizowanie, tym bardziej nie powinny być one utożsamiane z obiektywnie ujętym mistycyzmem religijnym. Za takim stanowiskiem przemawiało też m.in. to, że podejmowane przez psychiatrów w l. 30. – 40. badania nad meskaliną wskazywały, że stan po przyjęciu psychodeliku przypomina psychozę. Oprócz tego, w roku 1947 marynarka USA prowadziła Project Chatter, na który składały się badania, mające wskazać, czy psychodeliki, w tym pejotl, mogą posłużyć jako tzw. serum prawdy lub w inny sposób przyczynić się do wydobywania zeznań.

Jak wspominaliśmy w części biograficznej, wiele lat przed rozpoczęciem prac nad książką Aldous Huxley interesował się duchowością i korzystał z terapii alternatywnych (m.in. w związku ze słabym wzrokiem stosował zdyskredytowaną obecnie metodą Batesa). W roku 1936 informował T.S. Eliota, że zaczął medytować Niekonwencjonalne terapie co prawda nie przynosiły specjalnych efektów (problemy ze wzrokiem utrzymywały się), jednak pełniły rolę swoistych rytuałów, pomocnych w trudnych okresach życia. W latach 30. Huxley zaczął również interesować się doktryną Vedanty, jednak już wcześniej wiedział, że w niektórych religiach sposobem na doświadczenie wizji jest zażywanie substancji psychoaktywnych. Wkrótce po przybyciu do USA w r. 1937 usłyszał o zażywaniu pejotlu w trakcie obrzędów synkretycznego Indiańskiego Kościoła Amerykańskiego w Nowym Meksyku (Native American Church). Jeszcze w r. 1952, w epilogu do Diabłów z Loudun Huxley pisał, że narkotyki (drugs) to „trujące skróty do auto-transcendencji’ (toxic short cuts to self-transcendence). Kanadyjski pisarz George Woodcock twierdzi, że autor Crome Yellow zmienił swe poglądy, czyniąc wyjątek dla meskaliny, gdyż nie powoduje ona uzależnienia i – jak się zdawało – nie ma nieprzyjemnych skutków ubocznych, tak fizycznych, jak i psychicznych. Do sięgnięcia po psychodelik Huxleya miał skłonić również brak oczekiwanych efektów medytacji, hipnozy i auto-hipnozy.

W roku 1952 Pisarz przeczytał artykuł zajmującego się psychodelikami lekarza i naukowca Humphry Osmonda. Napisał doń list wyrażający zainteresowanie badaniami, chciał brać udział w doświadczeniach, licząc – jak wyjaśniał później, że meskalina okaże się pomocna w wejściu na wyższy szczebel świadomość, hamowany normalną pracą mózgu. W kolejnym liście zapraszał Osmonda do siebie gdy będzie w Los Angeles na zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Przypominał swe zainteresowanie zażyciem meskaliny, zapewniając, że konsultował się ze swym lekarzem.

Humphry Osmond przybył do domu Huxleya 3 maja 1953, w niedzielę. Miał pewne obawy, jednak nawiązał bardzo dobry kontakt z Pisarzem i jego żoną. Meskalina działała powoli, lecz po dwóch i pół godzinie lekarz dostrzegał już efekty podania. Całe doświadczenie psychodeliczne trwało osiem godzin. W Drzwiach… Huxley zaznaczał, że meskalina nie jest sama w sobie ani oświeceniem ani chrześcijańską wizją uszczęśliwiającą (visio beatifica) lecz „łaską darmową”, pomocną, lecz nie niezbędną. Jej walor miał docenić zwłaszcza intelektualista, który łatwo może paść ofiarą symboli i słów, wśród których żyje i pracuje. Usystematyzowane myślenie jest oczywiście cenne, jednak istotną wartość ma także bezpośrednie postrzeganie (direct perception)

Po odjeździe psychiatry, Aldous i Maria wyjechali na trwającą trzy tygodnie wycieczkę samochodową po parkach narodowych północno-zachodnich Stanów. Gdy powrócili do Los Angeles, książka powstała w ciągu miesiąca. Drzwi percepcji to pierwsze dzieło Huxleya dedykowane żonie. Tytuł pochodził z poematu Williama Blake Zaślubiny Nieba i Piekieł (The Marriage of Heaven and Hell).

Rafał Marek

Literatura:

Artykuły w Wikipedii:
Aldous Huxley, https://en.wikipedia.org/wiki/Aldous_Huxley
Huxley family https://en.wikipedia.org/wiki/Huxley_family
The Doors of Perception https://en.wikipedia.org/wiki/The_Doors_of_Perception

Pozostałe publikacje:
Weston La Barre, The Peyote Cult, Oxford University Press, London 1938, https://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/book/lookupid?key=ha000327854
Aldous Huxley, Aldous Huxley on the conquest of space. Encyclopedia Britannica, 6 Jul. 2016, https://www.britannica.com/topic/Aldous-Huxley-on-the-conquest-of-space-1980710 .
Aldous Huxley, Grover Smith (ed.). Letters of Aldous Huxley, Chatto & Windus, London 1969 www.archive.org
Kate Lohnes, Brave New World, Encyclopedia Britannica, 2 Jul. 2018, https://www.britannica.com/topic/Brave-New-World
Zespół redakcyjny Encyclopedia Britannica, Aldous Huxley, Encyclopedia Britannica, July 22, 2022 https://www.britannica.com/biography/Aldous-Huxley.

Aldous Huxley - wydania

Epoka literacka: Współczesność