Zagadnienie władzy jest tak stare, że jego początki giną zapewne w pomroce dziejów. Od kiedy tylko zaczęliśmy porządkować swoje życie społeczne, zadajemy przecież pytania o jego kształt i zasadność. Szczególnie istotna wydaje się problematyka władcy, rozumianego jako osoby dzierżącej istotne politycznie funkcje w danym społeczeństwie. Ciągle deliberujemy nad cechami, jakimi powinien charakteryzować się władca.
Rozmaici praktycy i teoretycy w tej dziedzinie opracowali szereg postaw, które ich zdaniem najbardziej sprzyjałyby zarówno władcy jak i jego domenie. Możemy prześledzić je na gruncie literatury, doszukując się cech wspólnych oraz różnic w pojmowaniu predyspozycji do sprawowania ważnych funkcji politycznych. Doskonałym przykładem zaczerpniętym z naszej kultury może być „Kronika polska” Galla Anonima. Warto uzupełnić ją jeszcze porównanie do dzieł wcześniejszych i późniejszych. W tym wypadku najstosowniejszymi wydają się „Rozmyślania” Marka Aureliusza oraz „Książę” Niccolò di Bernardo dei Machiavellego.
Spisana przez anonimowego mnicha, zwanego ze względu na pochodzenie Gallem, kronika to noszące znamiona panegiryku dzieło ku czci Bolesława Krzywoustego i jego przodków. Oznacza to, że autor celowo wyidealizował pewne znaczące dla zawartej historii postaci. Szczególnie wiać to na podstawie Bolesława Chrobrego, którego osobie Galla Anonim nadał cechy władcy idealnego. W tym zabiegu dostrzec możemy również znamiona średniowiecznej literatury parenetycznej - dzieł nakierowanych na przedstawienie godnego naśladowania przykładu rol społecznych. Tym samym Bolesław Chrobry staje się w „Kronice polskiej” królem, z którego jego potomni powinni brać przykład. Współczesny czytelnik może z kolei zrozumieć, jak w średniowieczu wyobrażano sobie cechy idealnego władcy.
Obraz, jaki wyłania się z „Kroniki polskiej”, przedstawia króla przede wszystkim jako obrońcę swoich poddanych i męża opatrznościowego. Chrobry dużą część swojego czasu na tronie poświęca wojnom z najeźdźcami. Bierze przy tym udział w bitwie, stawiając się zawsze w krytycznym miejscu toczonych walk. Biegły w orężu i dowodzeniu ludźmi, broni granic swojego królestwa, zapewniając jego mieszkańcom pokój. Wedle średniowiecznych standardów władca nie jest więc jakimś tyranem, a namaszczonym przez Boga obrońcą swojego dominium.
Gall Anonim podkreśla również przymioty związane z utrzymywaniem porządku w państwie. Poważne traktowanie sądów i trzymanie zasady ich niezależności względem bogactwa petentów to nawiązanie do idei sprawiedliwości. Władca powinien więc kierować się wyższym dobrem, domyślnie pochodzącym od Boga. Świadczy o tym również zapał chrystianizacyjny Chrobrego, jaki opisuje Anonim. Ostatecznie warto wspomnieć o litości i skromności władcy. Autor podkreśla te cechy, zapewne ze starożytną myślą o korumpującej sile każdego tronu. Władca odznaczający się wyżej wymienionymi cechami pozostaje ludzki, a jego rządy służą poddanym.
Średniowieczna wizja władcy nie wzięła się z próżni. Stanowiła wyraz chrześcijańskiej myśli nałożonej na tradycję antyczną. Niewątpliwie pośród wielkich myślicieli politycznych tego okresu wymienić możemy cesarza Marka Aureliusza. Będąc zarazem praktykiem i teoretykiem, ten wielki imperator pozostawił potomnym ciekawą perspektywę na władzę. Chociaż jego znamienite „Rozmyślania” nie stanowią stricte politycznego dzieła, możemy z niego wyczytać wiele odnośnie rządzenia. Istnieje bowiem duże prawdopodobieństwo, że Marek Aureliusz napisał je jako podręcznik dla swojego następcy - Kommodusa.
Cesarskie „Rozmyślania” przedstawiają potrzebę zachowania stoickiego spokoju oraz pogody ducha w obliczu życiowych problemów. Marek Aureliusz podkreśla przy tym, że człowiek powinien wykonywać swoje obowiązki z pełną pieczołowitością i pracę rozumieć jako swój życiowy cel. Z życiorysu władcy wiemy, że przynajmniej jako august stosował się do tej rady. Potrafił do późna osobiście rozpatrywać sprawy sądowe, a jego wyroki zawsze były dokładnie przemyślane. Cokolwiek robił, zawsze przyświecała mu myśl o dobru imperium, chociaż na dzisiejsze myślenie bywały to skrajne decyzje. Podobny postulat znajdziemy w „Rozmyślaniach”. Aureliusz doradza, by czynić tylko rzeczy pożyteczne dla ludzi, nigdy zaś szkodliwe.
Tym samym możemy wysnuć wniosek, że starożytny władca miał być człowiekiem kierującym się rozumem oraz wyważonym osądem. Tym samym jego działania powinny być nakierowane na dobro poddanych, wolne od osobistych emocji i w pewnej mierze zgodne ze stoickim ideałem.
Kiedy średniowiecze ma się ku końcowi, dostrzec możemy wyraźną zmianę w myśleniu politycznym. Wcześniejsze epoki starały się podporządkować rolę władcy wyższej idei, czy to filozoficznej, czy religijnej. Tymczasem renesansu, mimo deklarowanego inspirowania antykiem, odchodzi od tego na łamach włoskiej myśli politycznej. Wyrazem tej zmiany jest „Książę” Machiavellego. Być może na filozofię zawartą w jego dziele miała duży wpływ obserwacja burzliwej sytuacji państewek włoskich ze wszystkimi ich intrygami wewnętrznymi i konfliktami zewnętrznymi. Na ich łamach Machiavelli zauważa, że głównym celem, jakim powinien się kierować władca, jest dobro jego domeny. Narzędziem ku temu odpowiednim nie są jednak stateczność, sprawiedliwość i religijność, a pragmatyczna skuteczność.
Słynne już powiedzenie o lwie i lisie możemy rozumieć jako wezwanie władcy do zręcznego wykorzystywania odpowiednich sposobów w osiąganiu korzyści dla państwa. Jeżeli skuteczne będą brutalne metody, hegemon powinien z nich skorzystać. Kiedy zaś lepiej wypadnie podstęp, należy go użyć o osiągnięcia celu. Wszystko bowiem powinno być podporządkowane korzyści dla państwa.
Ideał władcy zmienił się na przestrzeni wieków, co wynikało z perturbacji historycznych i zmian cywilizacyjnych. Zawsze jednak możemy dostrzec jeden powtarzający się motyw: władca powinien sprawować swoje rządy dla dobra państwa. Nawet jeżeli jego pozycja wywiedziona zostaje z namaszczenia siły wyższych, nadal stanowi bardziej posługę niż przywilej.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.