Mimo upływu lat średniowiecze wciąż jest epoką, która kojarzy się z wiekami ciemnymi i ze śmiercią czyhającą na ludzi na każdym kroku. Związane to było z niewielką wiedzą medyczną, chorobami i wojnami, które szalały w tamtym okresie. W związku z tym, że śmierć była powszechnym, codziennym doświadczeniem, znalazło to swoje odbicie również w literaturze, sztuce i wykorzystywanych w nich motywach. Ludzie wyjątkowo mocno zwracali się także w stronę religii chrześcijańskiej, dla której śmierć była jednym z podstawowych elementów ją budujących i która popularyzowała takie hasła jak memento mori. W związku z tym w sztuce pojawił się więc takie motywy jak danse macabre, czyli taniec śmierci czy motyw pięknego umierania - ars moriendi. Piękne umieranie miało człowiekowi udzielić wskazówek, dzięki którym oswajał się on ze śmiercią, przygotowywał na nią i wiedział, jak powinno się godnie odejść. Stworzono też dwa wzorce życia i śmierci, które miały ludzi inspirować i do których mieli dążyć, czyli rycerz i święty, którzy pięknie żyli i umierali. Motyw ten odnaleźć można w wielu średniowiecznych utworach, między innymi w anonimowym, hagiograficznym dziele zatytułowanym „Legenda o świętym Aleksym”.
Dzieło to opowiada o losach świętego Aleksego - syna rzymskich patrycjuszy, któremu niczego w życiu nie brakowało, jego rodzina dysponowała znacznym majątkiem. Jednak Aleksy zrezygnował z tego wszystkiego i w dniu swojego ślubu opuścił dom rodzinny, świeżo poślubioną żonę i wstąpił na ścieżkę ascezy. Od tego momentu Aleksy żył jak najuboższy z żebraków, mimo że mógł opływać w luksusy, uważał on jednak, że ziemski dobytek to tylko przeszkoda na drodze do życia wiecznego.
Aleksy wolał umartwiać swoje ciało i pozbawiać się wszelkiej radości i przyjemności, ponieważ w jego przekonaniu w ten sposób właściwie wyrażał swoją wiarę w Boga i zbliżał się tym samym do swojego Stwórcy. Święty nie zważał na zwyczajne, ziemskie dobra, ważniejszy był dla niego rozwój duchowy, wewnętrzny. Resztę swojego życia spędził jako żebrak, którego nie rozpoznawała nawet jego własna rodzina.
Życie Aleksego spełniało zatem wymogi jednego z dwóch wzorców idealizowanych w średniowieczu, czyli świętego. Jego piękne umieranie polegało zatem na umartwianiu swojego ciała i skupianiu się na relacji z Bogiem, w wyniku czego po śmierci dostąpił zbawienia i został świętym. Asceza była więc sposobem pięknego umierania, co wyjaśniało także jej popularność w czasach średniowiecznych.
Z „Legendy o świętym Aleksym” dowiedzieć się też można, że jego życie było przykładem pięknego umierania, ponieważ wiedział on, że pobyt na ziemi jest tylko tymczasowy, a ciało to śmiertelna powłoka. Ziemskie życie zostało przez niego potraktowane jako próba przed życiem wiecznym.
Innym przykładem pięknego umierania w średniowiecznym utworze były losy Rolanda z eposu „Pieśń o Rolandzie”. Zrealizowany w niej został drugi popularyzowany w średniowieczu wzorzec osobowości, czyli rycerz. Roland był bowiem rycerzem, żył według kodeksu moralnego, jaki narzucał mu jego stan i w razie potrzeby walczył w imię swojej wiary i swojej ojczyzny. Roland umiera w sposób zdecydowanie godny i piękny, właściwy dla prawdziwego chrześcijanina. Był on uczestnikiem wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii, gdzie walczył z muzułmanami w imię swojego rodzinnego kraju - Francji.
Roland ginie ostatecznie w tej bitwie, ale jest to śmierć pełna chwały. Roland jest bowiem wojownikiem na polu wielkiej bitwy, obrońcą wiary chrześcijańskiej i pogromcą pogan, które zagrażają jego światu. Na dodatek rycerz przed śmiercią wykonuje szereg czynności, które wynikają bezpośrednio z jego religii. Roland wspina się na wzgórze, by umierać blisko nieba jak Jezus, kładzie się na ziemi krzyżem i patrzy w stronę Hiszpanii, co symbolizuje jego nieustającą gotowość do walki z pogaństwem. Dopiero po wykonaniu wszystkich tych przygotowań Roland umiera jako rycerz i dobry chrześcijanin. Wówczas na ziemię zstępują aniołowie i unoszą duszę Rolanda do nieba.
Życie rycerza ze średniowiecznego eposu idealnie realizuje więc założenia pięknej śmierci. Roland żył godnie jako rycerz i do ostatniej chwili walczył za swój kraj i za swoją wiarę. Zginął na polu bitwy, aż do ostatniego momentu realizując swoje obowiązki względem Boga i władcy. Dlatego też od razu po śmierci dostąpił zbawienia, udowodnił bowiem całym swoim życiem, że to Bóg, ojczyzna i wiara są dla niego najważniejsze. Roland nie troszczył się bowiem o swoje ziemskie przyjemności czy przywileje. Jego życie było darem dla kraju i dla Stwórcy.
Średniowieczny motyw pięknej śmierci jest więc częstym elementem literatury tamtych czasów i służył ukazywaniu ludziom wzorców, według których powinni żyć i umierać. Miał on również za zadanie oswajać ludzi z wszechobecną, powszechną śmiercią, która w średniowieczu czaiła się na każdym kroku pod postacią wojny lub choroby. Postaci takie jak święty Aleksy czy rycerz Roland stanowiły wzór do naśladowania i ukazywały to, jak powinny wyglądać piękne życie i piękna śmierć, dzięki którym dusza ludzka może dostąpić zbawienia.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.