Wiersz „Ex libris” autorstwa Juliusza Wiktora Gomulickiego pochodzi z wydanego w 1919 roku tomiku poezji „Światła”, zawierającego głównie wiersze nieobjęte wcześniej żadnymi zbiorami poetyckimi. Tytuł utworu pochodzi z języka łacińskiego i dosłownie oznacza on wyrażenie „z książek”. Słowem tym określa się ozdobny znak własnościowy danego egzemplarza książki, najczęściej w formie niewielkiej, artystycznie zaprojektowanej kartki przyklejanej do wewnętrznej strony okładki danego dzieła.
Wiersz Gomulickiego należy do liryki bezpośredniej, o czym świadczą odpowiednie zaimki osobowe („Zda mi się”) oraz czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej („Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem”).
Utwór pisany jest jedenastozgłoskowcem i składa się z pięciu strof, z których pierwsze cztery liczą cztery wersy, a piąta jedynie dwa wersy. Na rytmikę wiersza wpływ mają przede wszystkim dokładne rymy parzyste, zarówno dokładne („kruszy” - „duszy”), jak i niedokładne („narodową” - „słowo”).
Warstwa stylistyczna utworu jest niezwykle rozbudowana. Znaleźć w nim można przede wszystkim liczne epitety („starą księgę”; „zżółkłe karty”), metafory („Czas ją poczernił i kruszy, / Lecz pełna w sobie nieśmiertelnej duszy”; „siwa księga / Cudownie Przeszłość z Obecnością sprzęga”), personifikacje („Przeszłość głosem czcigodnym pradziada / Z myśli i czynów swoich się spowiada”; „moc dzierżąca zamiast miecza - słowo”), przerzutnie („to nakryty kamieniem / Ojców proch”; „w śmierci godzinie / Człowiek nie cały w cieniach grobu ginie”), anaforę („Stąd”), pytania retoryczne („Jak ją odtrącić?”; „Jak nie dać jej ucha?”), wykrzyknienia („Wyrodny, kto swych praojców nie słucha!”; „Wart miejsca w świętej skarbnicy pamiątek!”) oraz enumeracje, czyli wyliczenia („Stara, szanowna, pyłem siwa księga”; „Stąd myśl krzepiąca […], / Stąd wiara żywa [...], / Stąd moc dzierżąca”).
Wiersz „Ex libris” stanowi swego rodzaju hołd oddany księgom i zawartym w nich historiom. Stanowią one ogromną, nieopisaną potęgę, źródło wielkiej wiedzy. Podmiot liryczny postrzega je jako niezwykłe przedmioty, po które sięga „ze wzruszeniem”, bardzo ostrożnie. Docenia zawartą w wiekowych wielką mądrość przekazywaną od pokoleń. Jest ona o wiele trwalsza od przekazów ustnych, które niekiedy ulegają przeinaczeniom.
Treści ksiąg są z kolei niezmienne. To, co raz zostało przelane na papier, już na zawsze pozostanie w takiej formie. Nawet mimo zewnętrznych zniszczeń czy uszkodzeń każda księga jest „pełna w sobie nieśmiertelnej duszy”, wciąż aktualna i kompletna. Osoba mówiąca ma wrażenie, że podczas lektury starych woluminów wręcz słyszy, jak przemawia do niej głos Przeszłości, a właściwie mądrego pradziada, który „z myśli i czynów swoich się spowiada”. Dzięki jego zapiskom ma możliwość nie tylko po latach korzystać z jego obszernej wiedzy, ale także poznać jego charakter, myśli i prywatne wspomnienia, którymi dzielił się na kartach zapisywanych przez siebie ksiąg. To sprawia, że staje się on bardziej rzeczywisty od nikłego wspomnienia.
Podmiot liryczny w szczególny sposób docenia to, że dzięki książkom ma możliwość zagłębić się w historię. Uważa, że osoby, które nie potrafią uznać jej wartości, są wyrodne. Ignorują ogromną wiedzę swoich przodków, wiedzę cenniejszą niekiedy nawet od wielu dóbr materialnych. Wolą odtrącić głos Przeszłości, który zdaje się nie mieć dla nich większego znaczenia. Takie myślenie jest według osoby mówiącej niezwykle błędne.
Podmiot liryczny bardzo szanuje wszelkie dzieła pisane. Postrzega je jako takie, w których „Przeszłość z Obecnością [się] sprzęga”. Podczas czytania człowiek doświadcza tego, czego nie byłby w stanie przeżyć ani doświadczyć. Obcuje z historią, jednocześnie będąc w teraźniejszości. Może na bieżąco porównywać zmiany, które zachodziły w świecie na przestrzeni lat, a nawet dekad, poznać punkt widzenia ludzi kiedyś i obecnie. Księga łączy ze sobą te dwa odmienne czasy w jeden uniwersalny, po którym bezpiecznie porusza się jej czytelnik, odkrywając coraz to nowsze informacje.
Oprócz przekazywania wiedzy książki mają również jeszcze jedną, istotną rolę – dzięki nim pamięć o ludziach staje się wieczna. Mimo iż ciało kiedyś zginie, to jednak to, co zostało przez człowieka zapisane, pozostanie na Ziemi już na zawsze. Niematerialna cząstka autora jest w stanie oszukać śmierć i przetrwać na kolejne wieki, rozbudzając serca i umysły przyszłych pokoleń.
Według podmiotu lirycznego tworzenie dzieł pisanych jest o wiele potężniejszą mocą od umiejętności władania mieczem. Zamiast odbierać życie pisarz może je stworzyć lub zachować – tchnąć ducha w swoje twory, wręcz ożywić historię bądź zachować w niej pewną część samego siebie. Osoba mówiąca kończy swoje rozważania stwierdzeniem, że starym księgom należy się szczególna cześć, a nawet „najmniejszy i ich szczątek / Wart miejsca w świętej skarbnicy pamiątek”. W wiekowych woluminach kryje się wielka mądrość, dlatego powinny zajmować one szczególne miejsca nie tylko w ludzkiej pamięci, ale także na ich półkach. Warto o nie dbać, bowiem wraz z upływem czasu stają się one coraz bardziej wartościowe, a także unikatowe.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.