Utwór Juliana Przybosia „Na kołach” został wydany w zbiorze „Z ponad” („Sponad”) w 1930 roku. Jest określany, jako pożegnanie poety z tematyką miasta, która fascynowała członków Awangardy Krakowskiej. Autor podziwia pęd, dynamikę i rozwój technologiczny.
Wiersz ma budowę stychiczną, składa się z szesnastu wersów. Liczba sylab w obrębie wersu nie jest stała. Nie pojawiają się rymy. Poeta posłużył się klamrą kompozycyjną, utwór rozpoczyna i kończy pytanie retoryczne.
Wiersz należy do liryki pośredniej, podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności. Przedstawia dynamiczny obraz miasta i codzienny rytm życia jego mieszkańców.
Warstwa stylistyczna utworu jest dosyć rozbudowana. Pojawiają się pytania retoryczne („Jak swój dzień wywieść z obiegu?”, „Jak zatoczyć poemat na kołach?”). Zastosowano też personifikacje, miasto i jego elementy nabierają cech ludzkich („miasto kołami woła”, „stacje ruszyły z miejsca wyprzedzając spóźnionych podróżnych”, „trotuar staje z jezdnią do biegu”, „kable wiją ramionami u wyłomu dnia”). Obecne są także epitety („zarobiony dzień”, „spóźnionych podróżnych”, „zadyszanych przechodniów”), metafory („robotników, którzy zarobiony dzień niosą na plecach”, „gościńce, które inżynier przedłuża o rozpęd nóg zadyszanych przechodniów”, „ulicę – od rogu do rogu zalewają domy, domów – po dachy przybrało, nadmiar dzieło pod dach wyprowadza co dnia”), powtórzenia („od rogu do rogu, zalewają domy, domów – po dachy przybrało”) oraz wykrzyknienia („Kable wiją ramionami u wyłomu dnia, którego za mało!”).
Julian Przyboś należał do najwybitniejszych poetów Awangardy Krakowskiej. Program tej grupy literackiej opracował Tadeusz Peiper, który w 1922 roku ogłosił manifest nowej poezji „Miasto. Masa. Maszyna”.
Członkowie Awangardy Krakowskiej dążyli do realizacji hasła „Minimum słów, maksimum treści”. W swojej twórczości głosili kult współczesnej cywilizacji. Koncentrowali się na teraźniejszości, nie cofając się do przeszłości ani nie przewidując przyszłości. Odrzucili romantyczną koncepcję poety-wieszcza. Artysta był postrzegany, jako architekt-budowniczy zdań. Jego zadaniem było stworzenie zwięzłego utworu, przypominającego konstrukcję z przemyślanych słów. Członkowie Awangardy Krakowskiej cechowali się też emocjonalną powściągliwością. Nowa poezja miała odpowiadać prawom ekonomii i celowości. Przykładem takiego podejścia do rzeczywistości i twórczości poetyckiej jest utwór „Na kołach”.
Kluczowe znaczenie dla wymowy utworu ma słowo „koło”, które posiada wiele znaczeń. Codzienny cykl dnia mieszkańca miasta przypomina właśnie koło. Człowiek każdego dnia wykonuje te same czynności, przypominając trybik maszyny. Podmiot liryczny zastanawia się, czy możliwe jest wydostanie się z codziennej rutyny. Człowiek nie jest samotną jednostką, społeczeństwo jest ze sobą ściśle połączone. Działanie jednej osoby wpływa na wszystkich innych. Ważne jest więc wywiązywanie się ze swoich obowiązków, sumienne wypełnianie społecznych oczekiwań. Człowiek zostaje wciągnięty w nieustannie obracający się krąg miejskiego czasu.
Miasto przywołuje swoich mieszkańców, nie pozwalając im się zatrzymać. Przypomina maszynę, składającą się z wciąż obracających się kół. Miasto ulega uosobieniu, zachowuje się jak rozumna istota ludzka. Wszystkie elementy metropolii stają się jednym organizmem. Najważniejszą rolę odgrywa ruch, miasto jest pełne pojazdów: powozów konnych, tramwajów i samochodów. Elementy miasta zdają się konkurować z jego mieszkańcami. Człowiek musi pozostawać w ciągłym biegu, aby nadążyć za zmieniającą się rzeczywistością. Osoba mówiąca opisuje miasto w dynamiczny sposób. Miasto i ludzie obracają się dookoła własnej osi, naśladując ruch Ziemi.
Podmiot liryczny podziwia dynamiczny rozwój cywilizacji. Nowe budynki powstają tak szybko, że przypominają powódź, zalewającą ulice miasta. Mieszkańcy metropolii stopniowo stają uwięzieni wewnątrz rozrastającego się organizmu. Najważniejszą rolę we współczesnej cywilizacji odgrywają robotnicy, którzy zapewniają pozostałym przestrzeń do życia. Bez ich ciężkiej pracy, żaden projekt nie mogłby zostać zrealizowany. Można więc powiedzieć, że „niosą na plecach” odpowiedzialność za funkcjonowanie miasta. Pośpiech i zmęczenie są nieodłączną częścią życia współczesnego człowieka.
Każda chwila zadumy i zatrzymania się w pędzie wymaga wyrwania się z codziennego kręgu obowiązków i rutynowych czynności. Cywilizacja nie jest jednak przedstawiona we wrogi sposób. Technologia zastępuje przyrodę, jest naturalnym środowiskiem człowieka. Postęp zostaje porównany do organizmów żywych („kable wiją ramionami u wyłomu dnia”), bliskich współczesnemu społeczeństwu. Człowiek musi nauczyć się żyć w zgodzie z technologią, podobnie jak ze zwierzętami i roślinami.
Osoba mówiąca zastanawia się również nad rolą poezji we współczesnym świecie. Tworzenie wymaga refleksji i głębszego zrozumienia rzeczywistości. Trudno znaleźć na to czas we wciąż pędzącej rzeczywistości. Podmiot liryczny zastanawia się, czy można pisać, jednocześnie nadążając za światem. Poezja powinna odpowiadać codzienności przeciętnego człowieka, być dynamiczna i postępowa. Członkowie Awangardy Krakowskiej chcieli trafiać do mas, ponieważ to w nich drzemie siła cywilizacji.
Twórczość poetycka musi dostosować się do postępu technologicznego, aby zachować piękno. Praca artysty w rzeczywistości przypomina trud rzemieślnika, budującego z cegieł wysoki budynek. Zadaniem poety jest tworzenie wiersza z pojedynczych słów, połączonych w przemyślany sposób. Podmiot liryczny nie chce zatrzymać postępu, który przypomina potężny żywioł. Przeciwnicy dynamicznie rozwijającej się cywilizacji chcieliby cofnąć się w czasie, ale jest to niemożliwe. Osoba mówiąca uważa, że należy nauczyć się nadążania za światem. Rozwój technologiczny nie jest sprzeczny z człowieczeństwem. Codzienny trud to sens życia każdego członka społeczeństwa. Poezja powinna więc pozostawać bliska dynamicznej codzienności. Utwór otwiera i kończy pytanie, jego struktura zatacza koło. Wiersz stanowi zamkniętą całość, podobnie jak każdy dzień z życia przeciętnego człowieka.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.