Utwór barokowego poety, Jana Andrzeja Morsztyna, „Na koszulę brudną” ma formę prośby, skierowanej do pięknej kobiety, posiadającej wielu adoratorów. Poeta posłużył się konceptem, w zawoalowany sposób opowiadając o miłości.
Wiersz składa się z dwóch strof. Pierwsza z nich jest czterowersowa, a druga - dwunastowersowa. Został napisany jedenastozgłoskowcem. Pojawiają się rymy parzyste.
Utwór należy do liryki bezpośredniej. Podmiot liryczny ujawnia swoją obecność. Świadczy o tym zastosowanie odpowiednich zaimków („serce me”). Osoba mówiąca jest mężczyzną, zakochanym w pięknej Jadwisi, która odrzuca swoich licznych adoratorów. Wypowiada się również w imieniu wszystkich wielbicieli kobiety, pojawiają się czasowniki w pierwszej osobie liczby mnogiej oraz odpowiednie zaimki („snąć my”, „cośmy się palili”, „serc naszych kominem”).
Warstwa stylistyczna wiersza jest rozbudowana. Podmiot liryczny kieruje swój monolog do Jadwisi, zastosowano apostrofy („Jadwisiu, jać już wierzę ku twej sławie”, „Przynajmniej w białej chowaj ich koszuli”), liczne epitety („ciemnej katuszy”, „smętnym pobyciu”, „dymnym wzdychaniem”, „koleński rękaw”), metafory („masz tysiące młodzieńców w rękawie”, „przynajmniej w białej chowaj ich koszuli”, „ale to snąć my, cośmy się palili dymnym wzdychaniem, ten rękaw skopcili”, „koleński rękaw serc naszych kominem”), a także przerzutnie. Ze względu na czas powstania utworu, pojawiają się liczne archaizmy („jać”, „możesz-ci”, „onych”, „turma”).
Jan Andrzej Morsztyn był czołowym przedstawicielem polskiego baroku dworskiego. Większość jego utworów ma więc charakter czysto rozrywkowy i porusza motywy miłosne. Morsztyn wypowiadał się również na tematy polityczne. Był marinistą, silnie inspirował się twórczością włoskiego poety, Giambattisty Mariniego. Dbał o kunsztowną formę swoich utworów, posługiwał się konceptami, zabiegami, mającymi na celu zaskoczenie czytelnika i przyciągnięcie jego uwagi. Twórczość marinistów cechowała mnogość środków poetyckich, a zwłaszcza metafor, paradoksów, hiperboli i inwersji.
Utwór „Na koszulę brudną” opiera się na nietypowym, zawoalowanym sposobie opisywania miłości. Traktowanie zalotników przez piękną kobietę jest porównane do białej lub brudnej koszuli. Dziewczyna jest podziwiana ze względu na swoją urodę, a nie osobowość, co jest typowe dla nurtu dworskiego, w którym miłość miała formę flirtu i towarzyskiej gry, a nie prawdziwego, głębokiego uczucia.
Utwór otwiera apostrofa do Jadwisi, kobiety w której zakochał się podmiot liryczny. Mężczyzna zdaje sobie sprawę, że nie jest jej jedynym adoratorem. prosi Jadwisię, aby nie męczyła swoich zalotników, dając im próżną nadzieję. Upomina Jadwisię, że powinna przynajmniej pozwolić swoim adoratorom zachować niewinność, symbolizowaną przez białą koszulę.
Osoba mówiąca wyznaje kobiecie miłość, którą przedstawia za pomocą metafory zagubienia się w rękawie jej koszuli. Serce mężczyzny przez cały czas pozostaje przy Jadwisi, dlatego brak wzajemności sprawia mu wielką przykrość. Rękaw kobiecej koszuli staje się więzieniem, z którego podmiot liryczny nie może się wydostać.
Osoba mówiąca wyolbrzymia liczbę wielbicieli adresatki utworu, stwierdza że są ich tysiące. Serca wszystkich tych mężczyzn są uwięzione w rękawie koszuli dziewczyny. Aby ukazać ich cierpienie, poeta posługuje się kunsztowną metaforą. Młodzieńcy tak bardzo cierpią z powodu miłosnego zawodu, że ich serca płoną, a rękaw koszuli staje się brudny od dymu. Bawiąc się uczuciami mężczyzn, Jadwisia traci niewinność, co symbolizuje brudna koszula.
Miłość zostaje w utworze ukazana jako zniewolenie, z którego nie ma ucieczki. Podmiot liryczny, z powodu złamanego serca, traci sens dalszego życia. Wiersz ma stanowić przestrogę dla urodziwych, próżnych panien, które bawią się uczuciami swoich wielbicieli, nie zamierzając obdarzyć ich wzajemnością. Jadwisia zdaje się czerpać satysfakcję z cierpienia zakochanych młodzieńców. Utwór ma formę kunsztownie zbudowanego erotyku. Autor nie wyraża niczego wprost, ale posługuje się metaforami, które tworzą zaskakujące obrazy poetyckie.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.