Utwór Jana Andrzeja Morsztyna „Raki” porusza popularny w twórczości poety temat - niestałość kobiet. Autor posłużył się zaskakującym konceptem, który sprawia, że wiersz pozornie stanowi pochwałę zalet pewnej niewiasty. Czytany wspak całkowicie zmienia swoje przesłanie.
Wiersz został wydany w 1844 roku w zbiorze „Lutnia”. Morsztyn nie publikował swoich utworów za życia, tom powstawał w latach 1638 - 1660/1661. Być może poeta planował wydanie zbioru, ale obawiał się reakcji kościelnej cenzury na odważne erotyki i nie był pewien swojej literackiej doskonałości. Tom „Lutnia” zawiera ponad dwieście wierszy, głównie należących do liryki miłosnej.
Morsztyn wzorował dużą część swojej twórczości na utworach włoskiego poety Giambattisty Mariniego. Od jego nazwiska nazwano nurt, popularny w sztuce epoki baroku - marinizm. Charakteryzował się on bogactwem środków poetyckich i stosowaniem konceptu, mającego na celu zaskoczenie czytelnika. Rozbudowaną formę nadawano nawet utworom o błahej tematyce. W wierszu „Raki” koncept opiera się na możliwości czytania tekstu w tradycyjny sposób oraz wspak, tak jak chodzą tytułowe raki. Całkowicie zmienia to wymowę utworu.
Wiersz jest podobny do fraszki Jana Kochanowskiego, również zatytułowanej „Raki”, opartej na tym samym pomyśle.
Poeta nie zastosował podziału na strofy, utwór ma budowę stychiczną. Składa się z dziesięciu wersów, napisanych jedenastozgłoskowcem ze średniówką po piątej sylabie. Niezależnie od kierunku czytania, pojawiają się rymy parzyste.
Utwór należy do liryki inwokacyjnej, podmiot liryczny zwraca się do kobiety. Prawdopodobnie jest zakochanym w niej mężczyzną. Gdy czyta się tekst w tradycyjny sposób, osoba mówiąca wychwala zalety adresatki wiersza. Podczas czytania wspak, podmiot liryczny krytykuje kobietę, zarzuca jej niemoralne postępowanie.
W utworze pojawiają się apostrofy („cnota cię rządzi”, „piciem się brzydzisz”). W ostatnich dwóch wersach osoba mówiąca ujawnia swoją obecność („ważysz mnie”, „u mnie”). Poeta zastosował paralelizmy składniowe, w środku wersu znajduje się partykuła „nie”. Wyjątkiem jest tylko wers dziesiąty, mający formę porównania („u mnie wprzód rozum niż miłość się zmieni”). Pojawiają się również epitety („zła dziewka”, „anioł gładki”). Utwór składa się z szeregu wyliczeń, podmiot liryczny, w zależności od kierunku czytania, wymienia zalety lub wady dziewczyny.
Wiersz czytany od lewej strony do prawej wychwala zalety adresatki utworu. Najważniejszą cechą kobiety jest cnota, kieruje się ona dobrem, a nie chęcią wzbogacenia się. Nie obawia się życia w nędzy, nie dba o majątek. Niewiasta wystrzega się grzechu, żyje w skromny sposób i nie organizuje wystawnych przyjęć. W wolnym czasie, kobieta zajmuje się szyciem, a nie graniem w karty, które nie przystoi pannom.
Adresatka wiersza nie pije alkoholu, woli spotkania w trzeźwym towarzystwie. Dziewczyna słucha zdania swojej matki, charakteryzuje się posłuszeństwem i pobożnością. W niczym nie przypomina złych, leniwych kobiet, a dzięki urodzie i dobroci bliżej jej do anioła. Kobieta darzy podmiot liryczny szczerą miłością, nie chce być z nim ze względu na majątek, ale z powodu miłości. Osoba mówiąca deklaruje, że prędzej straci rozum niż przestanie kochać dziewczynę.
Utwór całkowicie zmienia swoją wymowę, gdy czyta się go wspak. Staje się wtedy szeregiem wyrzutów w stronę kobiety. Podmiot liryczny stwierdza, że adresatka utworu dba wyłącznie o dobra materialne, nie obawia się ubóstwa, ponieważ zgromadziła ogromny majątek, dzięki swojej chciwości. Wolny czas spędza na zabawach, które urządza w swoim domu. Nie zajmuje się szyciem, ale często gra w karty. Podczas spotkań kobieta nadużywa alkoholu. Dziewczyna nie jest pobożna, nie słucha także woli swojej matki. Kobiecie jest daleko do anioła, jej postępowanie pozwala ocenić ją jako złą osobę. Kobieta docenia w podmiocie lirycznym tylko jego bogactwo, nie żywi wobec niego szczerych uczuć. Osoba mówiąca nie rozumie postępowania dziewczyny, ma nadzieję, że szybko się odkocha.
Być może podmiot liryczny zmienia zdanie, ponieważ lepiej poznał kobietę i objawiła ona swoją prawdziwą naturę. Cnotliwość i pobożność były tylko pozorami, mającymi na celu zachowanie dobrej opinii. Możliwe także, że postrzeganie wybranki zależy od relacji między zakochanymi. Gdy żyją w zgodzie - podmiot liryczny dostrzega wyłącznie zalety, a gdy się pokłócą - zmieniają się one w wady. W utworach Morsztyna kobiety często są ukazywane jako niestałe w uczuciach materialistki. Takie postrzeganie płci pięknej może wynikać ze środowiska, w którym obracał się poeta. Autor tworzył w nurcie poezji dworskiej, a miłość w jego wierszach ma raczej formę towarzyskiej gry niż prawdziwego uczucia.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.