„Portret owalny” to nowela amerykańskiego pisarza Edgara Allana Poego, opowiadająca o niepokojących okolicznościach powstania, wiszącego w opuszczonym zamku portretu. Utwór został opublikowany w dwóch wersjach - rozszerzonej w 1824 roku oraz skróconej w 1845 roku.
Poe mógł zainspirować się obrazem swojego przyjaciela - malarza Thomasa Sully, przedstawiającym kobietę, która trzyma medalion, zawieszony wokół nagiej szyi na wstążce. Nie jest to jednak pewna informacja. Możliwa jest również inspiracja dziełem Jacopo Tintoretto, na którym uwiecznił swoją zmarłą córkę. Poe mógł czerpać również z powieści angielskiej poetki i pisarki Ann Radcliffe „The mysteries of Udolpho” („Tajemnice zamku Udolpho”). Wskazuje na to obecność nazwiska pisarki na początku noweli („jak w wyobraźni mistress Radcliffe”).
Fabuła utworu Poego przypomina jeden z wątków powieści, chociaż jest znacznie mniejsza objętościowo. Książka Radcliffe opowiada historię osieroconej Emily St. Aubert, która przeżywa lata niewoli w kilku zamkach, aby wreszcie spotkać się z ukochanym. Opublikowana w 1794 roku powieść jest uznawana za jedno z najbardziej znanych dzieł literatury gotyckiej. Do tego samego nurtu zalicza się większość twórczości Poego. Autor mógł wzorować się również na fantastycznym opowiadaniu E. T. A. Hoffmanna „Die Jesuiterkirche zu G.”. Autor postawił w nim założenie, że artysta potrzebuje ideału i muzy, z którą jednak nie może wejść w stały związek. Jego zdaniem, kontakt fizyczny uniemożliwia czerpanie inspiracji.
Historia rozpoczyna się poszukiwaniem schronienia przez rannego narratora. Postanawia wypocząć w opuszczonym zamku w Apeninach. Czytelnik nie poznaje przyczyny jego zranienia. Narrator odkrywa pokój o dziwnym kształcie, pełen dzieł sztuki. Podziwia obrazy i czyta książkę, która przedstawia ich ocenę i opis. Jego uwagę przykuwa cechujący się niezwykłym realizmem portret młodej kobiety. Przez ponad godzinę wpatruje się w dzieło, nie dowierzając w umiejętności autora. W końcu postanawia poszukać jego historii w książce, aby dowiedzieć się, jak powstało tak niezwykłe dzieło. Pozostała część noweli to przedstawienie procesu malowania portretu.
Nowela ma więc kompozycję szkatułkową, wewnątrz jednej historii, zawiera się druga. Narrator dowiaduje się, że obraz namalował bardzo ekscentryczny artysta. Uwiecznił na nim swoją żonę, która była zazdrosna o obsesję męża na punkcie sztuki. Mężczyzna tak bardzo skoncentrował się na malowaniu, że całkowicie zaniedbał swoją partnerkę. Gdy prace wreszcie dobiegły końca, malarz był zaskoczony realizmem portretu. Gdy jednak obrócił się w stronę żony, okazało się, że kobieta jest martwa.
Głównym problemem opisanym w noweli jest skomplikowana relacja między sztuką a życiem. Działalność artystyczna nie jest ukazana w sposób jednoznacznie pozytywny, jako źródło piękna i możliwość wyrażania emocji. Sztuka odebrała malarzowi wszelkie ludzkie uczucia, sprawiła, że stał się całkowicie obojętny wobec żony. Proces tworzenia dzieła jest w utworze połączony z powolną śmiercią kobiety. Powstanie niezwykłego portretu zostało okupione najwyższą ofiarą. Piękno wiąże się w utworze ze śmiercią. Kobieta płaci życiem za swoją nieprzeciętną urodę, która zainspirowała męża do uwiecznienia jej na obrazie.
Nowela została opublikowana w rozszerzonej wersji zatytułowanej „Live in Death” („Żyj w śmierci”) w 1824 roku na łamach czasopisma „Graham's Magazine”. Zawierała kilka fragmentów, które wyjaśniały okoliczności zranienia narratora oraz zawierały informację o zażyciu opium, w celu uśmierzenia bólu. Poe zrezygnował z tego wstępu, ponieważ sugerował, że dalsze wydarzenia, przedstawione w noweli, są wyłącznie halucynacjami narratora. Skrócona wersja zatytułowana „Portret owalny” ukazała się na łamach „Broadway Journal” w 1845 roku.
Utwór przedstawia rywalizację sztuki i życia. Młoda kobieta cierpi z powodu zaangażowania męża w działalność artystyczną. Czuje zazdrość, porównywalną do romansu męża z inną kobietą. Ma wrażenie, że nie jest dla niego najważniejsza. Te przypuszczenia okazują się prawdą. Malarz wykorzystuje młodą żonę wyłącznie jako muzę i inspirację do stworzenia portretu. Tworzenie pochłania go w całości, nie zauważa, że kobieta stopniowo umiera, zaczyna istnieć wyłącznie na obrazie. W utworze proces ten został przedstawiony jako znikanie, utrata kolorów przez kobietę. Żona malarza przestaje być realną postacią, im bardziej zaawansowane są prace nad portretem, tym słabsza się staje. Być może w rzeczywistości żona zachorowała, a malarz należycie się nią nie zaopiekował, co doprowadziło do śmierci. Talent odbiera mężczyźnie człowieczeństwo. Trudno uwierzyć, że człowiek, który posiada artystyczną wrażliwość, jest tak nieczuły na cierpienie swojej partnerki. Porzucenie prawdziwego życia dla sztuki sprawia, że malarz staje się oderwany do rzeczywistości. Odrzuca wszystko to, co realne, aby zacząć istnieć w świecie swoich obrazów.
W twórczości Poego kilkukrotnie powraca motyw śmierci pięknych, młodych kobiet. Pojawia się także w nowelach „Ligeja” oraz „Morella”. Ma to źródło w biografii Poego, który bardzo ciężko przeżył śmierć żony. Kobieta zmarła w wieku dwudziestu czterech lat z powodu gruźlicy. Od tego czasu, twórczość pisarza stała się jeszcze bardziej mroczna. Pogłębiły się również jego problemy psychiczne oraz alkoholowe. Być może przez umieszczanie motywu śmierci w swoich dziełach, Poe chciał upamiętnić żonę lub wyrazić swoje cierpienie z powodu jej straty.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.