Edgar Allan Poe (1809-1849) to amerykański prozaik, poeta i krytyk literacki, przez pewien czas również zawodowy żołnierz. Poe jest autorem m.in. słynnego wiersza Kruk (The Raven, 1845) oraz pierwszego nowoczesnego opowiadania detektywistycznego Morderstwa w Rue Morgue (The Murders in the Rue Morgue, 1841). Do dziś słynie jako oryginalny romantyk, prekursor symbolizmu, mistrz gotyckiego horroru, makabry i tajemniczości. Wzorował się na nim m.in. twórca postaci Sherlocka Holmesa, Arthur Conan Doyle. Poe stał się wielki autorytetem symbolistów francuskich, dla których odkrył go Charles Baudelaire.
Edgar Allan Poe - biografia skrócona
Rodzice Edgara Allana Poe byli aktorami. Ojciec, David Poe, szybko porzucił rodzinę, zmarł na gruźlicę w wieku 36 lat, pozostawiając dwóch synów, Edgara i starszego Williama Henry’ego oraz ciężarną żonę, Elizabeth Arnold (nazwisko po pierwszym, zmarłym mężu, również aktorze). Siostra Pisarza, Rosalie, urodziła się już po śmierci ojca. W roku 1812 zmarła w wieku zaledwie 24 lat chora na gruźlicę Elizabeth. Edgar i maleńka siostra zostali sierotami. Starszy brat jeszcze za życia ojca trafił pod opiekę dziadka. Dwójką młodszych dzieci zajęła się rodzina Johna Allana, handlującego tytoniem kupca z leżącego na południu USA, w stanie Wirginia, Richmond, być może ojca chrzestnego Edgara.
Ojczym zapewnił podopiecznemu świetnie wykształcenie, m.in. w prywatnych szkołach w Wielkiej Brytanii. Chłopiec uczył się doskonale, jednak wkrótce zaczęły się prowadzące do wyrzucenia z domu zatargi z przybranym ojcem, głównie ze względu na coraz bardziej dające się we znaki zamiłowanie młodzieńca do kart i skłonność do alkoholu. W wieku szesnastu lat Edgar Allan Poe związał się z Sarą Emilią Royster, doszło nawet do zaręczyn, jednak Pisarz je zerwał.
W r. 1826 przyszły autor Kruka rozpoczął studia na Uniwersytecie Stanu Wirginia w Charlottesville. Po 11 miesiącach porzucił naukę by na krótko powrócił do Richmond, potem udał się do Bostonu. W r. 1827, pozbawiony środków do życia zaciągnął się na ochotnika do armii USA jako Edgar A. Perry. Kontrakt przewidywał pięć lat służby, jednak wkrótce Poe pisał w desperacji do ojczyma, prosząc o przyspieszenie zwolnienia. Następuje to dopiero w lutym r. 1829. John Allan przystał na prośbę przybranego syna ze przede wszystkim ze względu na śmierć swej żony France, uwielbianej przez przybranego syna. Nad jej grobem pojednał się z Edgarem, lecz na krótko.
Pomoc Allana pozwoliła Pisarzowi na rozpoczęcie nauki na Akademii Wojskowej USA w West Point. Mimo to, Poe celowo nie stawiał się przez tydzień na zajęcia, doprowadzając w ten sposób do wyrzucenia ze szkoły oficerskiej. Gdy do Ameryki dotarły wieści o Powstaniu Listopadowym, zamierzał wstąpić do armii Królestwa Polskiego, być może motywacją było pragnienie śmierci na polu bitwy. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że Pisarz doskonale wiedział o udziale Polaków, w tym Tadeusza Kościuszki (jego pomnik w West Point odsłonięto 4 lipca 1828 r.), w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych, zatem mógł chcieć w pewien sposób odwdzięczyć się za pomoc.
Niebawem udał się do Baltimore, by zamieszkać u ciotki, żyjącej z dwójką swych dzieci – Henrym i Virginią (przyszłą żoną Poego), bratem Edgara Williamem i poważnie chorym dziadkiem. Niepowodzeniem zakończyły się pierwsze próby znalezienia zatrudnienia w redakcjach, niezbyt ciepło zostały przyjęte również opowiadania i zbiór poezji Al Aaraaf, Tamerlane and Minor Poems z r. 1829. Z czasem Pisarz zaczął pracować dla wydawanej w Richmond gazety Southern Literary Messenger, jednak niebawem zwolniono go za nadużywanie alkoholu.
W r. 1836 Edgar Allan Poe ożenił się z Virginią Clemm, swą liczącą wówczas zaledwie 13 lat kuzynką. Wrócili do Richmond, gdyż Pisarz znów rozpoczął pracę dla Southern Literary Messenger. W r. 1844 wraz z ciotką i żoną wyjechał do Nowego Jorku by rozpocząć współpracę z Broadway Journal i Evening Mirror. Zwykle brakowało mu pieniędzy, nie była mu obca bieda, jednak w pewnych okresach praca redaktora przynosiła spore dochody.
Gdy licząca zaledwie 24 lata żona zmarła na gruźlice w r. 1847, Pisarz popadł w depresję. Upijał się, sięgał też po opium. Prowadziło to do omamów i urojeń prześladowczych. Poe rozpoczął leczenie psychiatryczne, dzięki któremu wrócił do pracy twórczej. Znów udał się do Richmond, spotykając się ze swą młodzieńczą miłością Elmirą Royster-Shelton. Co prawda zaręczyli się, jednak wyznaczony na 17 października 1849 r. ślub nie odbył się. 3 października Pisarz znalazł się w tawernie, w której stracił przytomność. Zabrano go do szpitala. Zmarł tam cztery dni później. Pogrzeb odbył się w Baltimore, na cmentarzu należącym do Westminster Presbyterian Church. Dziś stoi tam pomnik Twórcy.
Edgar Allan Poe debiutował jako poeta. Jego wiersze są refleksyjne, pełne posępnych wyznań. Wiele w nich mroku, obrazów cierpienia i nieszczęśliwej miłości. Chętnie wprowadzał do swych utworów elementy fantastyczne. Jako jeden z najważniejszych prekursorów symbolizmu łączył kunsztowną instrumentację dźwiękową i rytmiczną z pełnymi symboli wizjami. Gdy tylko przedstawiciele europejskiego symbolizmu, zwłaszcza Charles Baudelaire i Stéphane Mallarmé, odkryli dzieła E.A. Poego, szybko stał się ich inspiracją. Utwory Amerykanina były bliskie również neoromantykom i modernistom, np. pisarzom Młodej Polski (m.in. przekłady Leśmiana, Antoniego Langego i Zenona "Miriama" Przesmyckiego). Do najsłynniejszych liryków należy Kruk (The Raven) z r. 1845 oraz Ulalune (1847). Oprócz tego, E.A. Poe wydał zbiory wierszy, m.in. Tamerlane and Other Poems z r. 1827, wspomniane nieco wyżej Al Araaf, Tamerlane and Minor Poems z r. 1829, zaś dwa lata później Poems by Edgar Allan Poe. W r. 1845 do księgarń trafił tomik The Raven and Other Poems. W przekładzie polskim ukazały się m.in. Poezje wybrane (1960 i 1995).
Edgar Allan Poe to również prekursor powieści grozy i noweli detektywistycznej. Jego twórczość dała początek romantycznej a zarazem pełnej mroku prozie gotyckiej, przepełnionej horrorem, groteską i fantastyką. Zwraca uwagę pojawiający się w kolejnych utworach, obsesyjnie wręcz powtarzany temat śmierci oraz motywy niesamowitych wizji, przedziwnych snów, hipnozy i omamów. Poe wprowadzał do swych opowiadań również szyfry, sobowtórów i zagadki kryminalne.
Pisarz do dziś uchodzi za niezrównanego mistrza kreacji posępnego nastroju, wywoływanego zarówno analitycznymi opisami świata, w którym toczy się akcja opowiadań, jak i umiejętnym oddaniem emocji bohaterów. Nowele i opowiadania gotyckie zostały wydane w tomach Tales of the Grotesque and Arabesque (Grotesk i arabeski) z r. 1839, opublikowanych cztery lata później Prose Romances of Edgar Allan Poe (Romanse prozą) oraz tomie Tales (Opowieści) z r. 1845. Najbardziej znane spośród nowel i opowiadań gotyckich E.A. Poego to dwa studia postępującego rozpadu psychicznego i szaleństwa: dotycząca reinkarnacji Ligeja z r. 1837 oraz będąca studium neurotycznej osobowości osoby znanej Autorowi Zagłada domu Usherów(The Fall of the House of Usher, 1839) a także odwołująca się do fantazji o Inkwizycji Studnia i wahadło(The Pit and the Pendulum) z r. 1843.
Autor Kruka stworzył prozę detektywistyczną we współczesnym sensie, z postacią detektywa C. Augusta Dupina, rozwiązującego zagadki kryminalne z pomocą dedukcji. Kontynuatorem Poego był m.in. Artur Conan Doyle. Krytycy i badacze za najlepsze opowiadania detektywistyczne autora Kruka uważają Zabójstwo przy Rue Morgue, Skradziony list, Tajemnicę Marii Rogêt oraz Złotego żuka (The Gold Bug).
Edgar Allan Poe rozwinął również amerykańską krytykę literacką, przede wszystkim dzięki doskonałej znajomości teorii literatury połączonej z wnikliwym, zdolnym do syntezowania i selekcji idei europejskiego Oświecenia, Romantyzmu i filozofii idealistycznej, intelektem. Postulował, by krytyka stała się samodzielnym gatunkiem estetycznym, formującym gusta odbiorcy masowego, rozwijając go przy tym moralnie, a zatem o funkcji użytkowej. Oprócz tego, domagał się oceny formy dzieła, nie zaś jego kontekstu moralnego, filozoficznego bądź religijno-obyczajowego (por. zw. esej Filozofia kompozycji, The Philosophy of Composition z r. 1846 a także recenzje prozy Nathaniela Hawthorne'a i wierszy Henry’ego Wadswortha Longfellowa). Co prawda niektóre recenzje wychodzące spod pióra Poego bez litości niszczyły reputacje ocenianych literatów, jednak trudno zarzucić im powierzchowność albo uprzedzenia.
E.A. Poe chętnie wypowiadał się na przeróżne tematy jako publicysta, ogłaszając swe artykuły w ok. 30 tytułach prasowych, w tym w magazynach przeznaczonych dla wykształconych czytelników. Współpracując z czasopismami, usiłował urzeczywistnić własną wizję niezależnej krytyki. Gdy okazało się to niemożliwe, dwa razy próbował założyć własne pismo literackie, jednak brak poparcia ze strony elit intelektualnych USA i śmierć w wieku zaledwie 40 lat przekreśliły plany.
Po utwory Edgara Allana Poe chętnie sięgają polscy czytelnicy. Najlepszym dowodem są wciąż wznawiane wybory prozy, m.in. wydane po raz pierwszy ponad wiek temu Nowele o miłości (1912), Opowieści nadzwyczajne z r. 1913, Arabeski (dwa tomy, 1922), Groteski z r. 1924. Po II wojnie światowej i czasach stalinowskiego socrealizmu ukazały się dwa tomy Opowiadań (1956), a już po upadku PRL Opowieści nieprawdopodobnez r. 1996 i Opowieści niezwykłe wydane w r. 1997. Na początku XXI wieku do księgarń trafił Wybór opowiadań(2002) oraz Opowieści tajemnicze i szalone z r. 2006. W r. 2003 ukazały się także opowiadania w nowym przekładzie Sławomira Studniarza.
Edgar Allan Poe: „Siłą rozumu próbowałem zwalczyć nasilający się niepokój”
Dzieciństwo i wczesna młodość
Edgar Poe urodził się 19 stycznia 1809 r. w Bostonie. Rodzice, pochodzący z Baltimore David Poe Jr. i urodzona w Anglii Elizabeth Arnold Poe (Arnold to nazwisko po pierwszym mężu), byli wędrownymi aktorami, występującymi m.in. w rodzinnym mieście.
8 grudnia 1811 w Richmond w Stanie Wirginia, w wieku 24 lat zmarła na gruźlicę Elizabeth Poe. David Poe jeszcze przed śmiercią żony porzucił rodzinę, lecz i on zmarł przedwcześnie (miał zaledwie 36 lat). Edgar wraz ze starszym bratem Williamem Henrym i kilkumiesięczną, urodzoną już po śmierci ojca, siostrą Rosalie zostali sierotami. Edgarem zaopiekował się mieszkający w Richmond, zajmujący się hurtowym handlem tytoniem zamożny kupiec John Allan, zapewne ojciec chrzestny chłopca (stąd pierwszy człon nazwiska, przybrany sobie przez Pisarza). Wraz z żoną, uwielbianą przez Edgara Frances Allan, de facto stali się przybranymi rodzicami dziecka, jednak nigdy nie adoptowali go de iure, co miało znaczenie gdy Allan zmarł, nie przeznaczając w testamencie żadnego majątku dla swego pasierba.
W r. 1815 przybrana rodzina Edgara przeprowadziła się do Londynu, gdzie John Allan uruchomił oddział swego przedsiębiorstwa handlowego Allan & Ellis. Rok później, zatem mając tylko 7 lat, E.A. Poe zaczął uczyć się w londyńskiej szkole prywatnej (boarding school) prowadzonej przez panny Dubourg. Nazwisko to powróci w Zabójstwach przy Rue Morgue.
Trzy lata później, w r. 1818, rozpoczął naukę w prowadzonej przez pastora i doktora nauk zarazem Johna Bransby’ego szkole z internatem Manor House School w Stoke Newington. Właśnie ta instytucja stała się wzorem dla szkoły z Williama Wilsona. Wobec braku zysków z londyńskiego oddziału, w r. 1820 ojczym Edgara decyduje się na powrót do Richmond. Chłopiec kształci się w domu, pod kierunkiem Josepha H. Clarke’a. Już wtedy chętnie pisze wiersze. W r. 1823 zaczyna naukę w szkole w Richmond prowadzonej przez Williama Burke’a. Dwa lata później John Allan dziedziczy znaczną cześć wielkiego majątku swego wuja, Williama Galta.
W lutym 1826, mając niespełna 17 lat, Edgar Allan Poe rozpoczyna studia obejmujące filologię klasyczną i języki współczesne na Uniwersytecie Stanu Virginia. Zaczyna niestety grać w karty, szybko popadając w długi honorowe, których John Allan nie zamierza płacić. Młodzieniec opuszcza szkole już w grudniu r. 1826. Powraca do Richmond. W r. 1827 nasila się konflikt z ojczymem. Pisarz wyjeżdża do Bostonu. Tam, w oficynie Calvina F.S. Thomasa, pod pseudonimem Bostończyk, publikuje debiutancki zbiór wierszy Tamerlane and Other Poems (Tamerlan i inne wiersze).
Literat w wojsku
Z braku środków do życia (za swój pierwszy tomik nie otrzymał nawet symbolicznego honorarium), Twórca decyduje się zostać zawodowym żołnierzem Armii Stanów Zjednoczonych. Zaciąga się na pięć lat jako Edgar A. Perry. Służbę odbywa w położonym w stanie Południowa Karolina Fort Moultrie. Z początku służba przebiega dobrze, przynajmniej na pozór. W r. 1828 E.A. Poe awansuje na starszego sierżanta (sergeant major), rozpoczyna także starania o skierowanie do Akademii Wojskowej USA w West Point (United States Military Academy at West Point). W związku z tymi planami jedna się z Johnem Allanem, który pomaga mu w uzyskaniu miejsca w Akademii. Wpływ na pogodzenie się ojczyma i pasierba miała zapewne śmierć Frances Allan 28 lutego 1828 r. Opiekun Edgara Allana żeni się ponownie po ponad dwóch latach, w październiku r. 1830. Nieco wcześniej, bo w r. 1829 mającej siedzibę w Baltimore oficynie Hatch & Dunning ukazuje się drugi tomik poezji E.A. Poego, Al Aaraaf, Tamerlane and Minor Poems.
W maju roku 1830 Pisarz zostaje studentem West Point. O ile stosunki z kadetami układały się dobrze i były przepojone duchem koleżeństwa, to jednak Poe czuł się w szkole oficerskiej źle. Niebawem zaczął odmawiać wykonywania rozkazów, w końcu celowo nie stawiał się przez tydzień na ćwiczenia musztry i na jakiekolwiek inne zajęcia. Szybko zebrał się sąd wojskowy (martial courti), i zapadła decyzja o wydaleniu z Akademii za niesubordynację. Co ciekawe, niedoszły oficer, potrafił, przynajmniej w jakiejś mierze, zadbać o swe interesy finansowe, gdyż przed opuszczeniem uczelni zdążył pozyskać wśród kolegów subskrybentów swego trzeciego zbioru wierzy, Poems. Ukazało się on w Nowym Jorku, u księgarza Elama Blissa. Był dedykowany Korpusowi Kadetów Stanów Zjednoczonych (The US Corps of Cadets). Pisarz przeniósł się do Baltimore, do domu ciotki, Marii Clemm, mieszkającej wraz z kuzynką Poego Virginią. Żył z nimi jego brat, William Henry, który zmarł 1 sierpnia r. 1831.
Nieco wcześniej do USA dotarły wieści o wybuchu Powstania Listopadowego. Reakcje były bardzo pozytywne: szykowano pieniądze, zgłaszali się ochotnicy, pragnący zapewne "zrewanżować się" za udział Kościuszki i Pułaskiego w wojnie o niepodległość. Wśród nich był E.A. Poe, być może fantazjujący o śmierci na polu chwały, która miałaby przynieść wyzwolenie od ciężarów życia, zwłaszcza konfliktu z ojczymem (ostateczne zerwanie nastąpiło, jak można sądzić, gdy młody pisarz odmówił zostania wspólnikiem Allana), porażek miłosnych i niepowodzeń związanych z debiutanckimi utworami literackimi. Jeśli rzeczywiście Pisarz myślał o „samobójstwie w bitwie”, mielibyśmy do czynienia z myślami samobójczymi w formie dość skonkretyzowanych planów samounicestwienia, sygnalizującymi poważne problemy psychiczne, zapewne ciężką depresję.
W marcu r. 1831 w bardzo pesymistycznym, charakterystycznym dla jego neurotycznej osobowości, duchu, E.A. Poe pisał do swego byłego przełożonego z Akademii West Point, pułkownika Sylvaniusa Thayera, że nic już nie wiąże [go] z rodzinnym krajem, pozbawiony perspektyw i przyjaciół, chciał[by] przy pierwszej okazji udać się do Paryża, by tam, przy wsparciu markiza La Fayette'a dostać się - o ile okaże się to możliwe - do polskiej armii.(cyt za: Adam Węgłowski, Poryw ducha, „Tygodnik Powszechny” 47/2010, 9 XI 2010). Wyjaśnijmy, że markiz Marie-Joseph de Lafayette, znany w USA po prostu jako Lafayette, był francuskim arystokratą, wolnomularzem i oficerem. Służył jako ochotnik w dowodzonej przez Waszyngtona Armii Kontynentalnej (Continental Army), dowodził nią podczas oblężenia Yorktown w r. 1781. Bitwa ta zdecydowała o niepodległości Stanów Zjednoczonych. Powróciwszy do ojczyzny, włączył się w rewolucję roku 1789 i w rewolucję lipcową r. 1830. Do dziś jest czczony jako bohater narodowy we Francji i w USA.
Można w tym miejscu dodać, że w Stanach Zjednoczonych działał także polsko-amerykański komitet pomocy emigrantom uchodzącym z Królestwa Kongresowego po upadku Powstania. Bohaterem opowiadania grozy Prawdziwy opis przypadku M. Valdemara Poe być może uczynił powstańca z Polski (M. Wilczyński, Romantyzm polski i amerykański w perspektywie porównawczej, WUB, Białystok 2022).
Człowiek pióra
W r. 1832 autor Kruka przesłał pięć opowiadań na zorganizowany przez ukazującą się w Filadelfii gazetę Saturday Courier (The Bargain Lost, A Decided Loss, The Duke de L’Omelette, Metzengrerstein oraz A Tales of Jerusalem). Pismo decyduje się na wydrukowanie wszystkich. Tym samym możemy mówić o szczególnie udanym prozatorskim debiucie prasowym.
W październiku 1833 opowiadanie List znaleziony w butelce (MS. Found in a Bottle) otrzymał pierwszą nagrodę w wysokości 50 $ (obecnie równowartość ok. 4 -5 000 $) w konkursie literackim zorganizowanym i sponsorowanym przez pismo Baltimore Saturday Visiter. Na łamach tego pisma ukazuje się także opowiadanie The Coliseum. Wygrana w konkursie otwiera młodemu Pisarzowi wiele drzwi, m.in. poznaje wpływowego w środowisku literackim Johna Pendletona Kennedy’ego. W styczniu r. 1834 ukazuje się The Visionary (następnie pod zmienionym tytułem The Assignation). 27 marca tego samego roku umiera przybrany ojciec Pisarza, jednak Poe nie otrzymuje nic w spadku po nim.
W r. 1835 John P. Kennedy poleca E.A. Poego właścicielowi pisma Southern Literary Messenger, Thomasowi W. White’owi, zachęcając go by zatrudnił młodego twórcę jako redaktora. W sierpniu Autor wraca do Richmond by rozpocząć pracę w zespole redakcyjnym pisma White’a. Publikuje szczere, bezkompromisowe recenzje, dzięki którym zwraca na siebie uwagę amerykańskich środowisk czytelniczych i literackich. Na łamach Messengera ukazują się też opowiadania: Berenice, King Pest, Lionizing, Morella a także Shadow: A Parable. W październiku roku 1835 do Richmond przeprowadzają się Maria i Virginia Clemm. 16 maja 1836 r. licząca zaledwie 13 lat Virginia zostaje żoną Poego.
W Southern Literary Messenger opublikowane zostają kolejne utwory: Autography w dwóch częściach oraz liczne eseje krytyczno-literackie, w tym Drake-Halleck Review. Ze względu na podejście Pisarza do obowiązków redakcyjnych, a przede wszystkim z powodu okazjonalnych, lecz zapewne sygnalizujących rozwijającą się chorobę alkoholową, okresów nadużywania alkoholu (drinking bouts), pogarszają się relacje z T.W. Whitem. W r. 1837 Poe postanawia zakończyć współpracę z Southern Literary Messenger. Przeprowadza się z żoną do Nowego Jorku, gdzie bezskutecznie poszukuje zatrudnienia. Zaprzyjaźnia się z księgarzem Williamem Gowansem, który wprowadza go w świat dawnych książek i starodruków. Na początku r. 1838 rodzina Twórcy wyrusza do Filadelfii. W wydawnictwie Harpers ukazuje się The Narrative of Arthur Gordon Pym (Opowieść Artura Gordona Pyma z Nantucket). Pod koniec roku w wydawanym się w Baltimore American Museum opublikowane zostają Ligeia oraz The Psyche Zenobia (późn. tytuł: How to Write a Blackwood Article, Jak napisać blackwoodowski artykuł?).
W r. 1839 E.A. Poe zostaje redaktorem Burton’s Gentelman’s Magazine. Na łamach tego pisma ogłasza wiele recenzji i kilka opowiadań, m.in. The Conversation of Eiros and Charmion, The Fall of the House of Usher oraz The Man that Was Used Up. W zbiorze The Gift opublikowane zostaje opowiadanie William Wilson. W tym samym czasie Pisarz pomaga pochodzącemu z Anglii pisarzowi i wykładowcyThomasowi Whyattowi w pracy nad The Chronologist First Book oraz A Synopsis of Natural History. Zwróćmy uwagę, że w grudniu r. 1839 w mającym siedzibę w Filadelfii wydawnictwie Lea & Blanchard ukazuje się pierwszy zbiór opowiadań Twórcy, Tales of the Grotesque and Arabesque. W tym samym czasie Pisarz zaczyna przesyłać zagadki kryptograficzne i drobne artykuły do pisma Alexander’s Weekly Messenger.
W świecie prasy i czasopism
W r. 1840 E.A. Poe nadal przesyłał eseje i zagadki logiczne do Alexander’ s Weekly Messenger. W Burtons’s Gentelman’ s Magazine ukazywały się jego artykuły redaktorskie (editorial writings) oraz szereg opowiadań: Peter Pendulum, później znane jako The Business Man, The Philosophy of Furniture oraz Sonnet – Silence. Z powodu zakończenia współpracy z Pisarzem, bez nie ukazał się w całości cykl The Journal of Julius Rodman, wychodzący w Burton’s Gentelman’s Magazine od stycznia r. 1840. Równolegle Poe planował już założenie własnego pisma literackiego, Penn Magazine. Wobec zbyt małego poparcia, sprawa przeciągała wię. W listopadzie r. 1840 Burton’s Genetlman’s Magazine przejął wydawca i redaktor George Rex Graham, który zdecydował się połączyć nowo nabyty tytuł z pismem Casket. W ten sposób powstaje Graham’s Magazine. Autor Kruka jeszcze w grudniu r. 1840 publikuje w nim The Man of the Crowd.
W kolejnym roku Pisarz przyjmuje ofertę pracy na stanowisku redaktora wspomnianego Graham’s Magazine, publikując równocześnie w tym piśmie kilka opowiadań: The Descent into the Maelstrom, The Colloquy of Monos and Una, słynne The Murders in the Roue Morgue oraz Never Bet the Devil Your Head. Niebawem, bo już w r. 1842 E.A. Poe rezygnuje ze współpracy z Graham’s Magazine, w którym zdążą jeszcze ukazać się jego kolejne opowiadania: Life in Death (później publikowane jako The Oval Portrait) oraz The Masque of Red Death (Maska szkarłatnej śmierci). Również w r. 1842 w piśmie The Gift ukazuje się The Pit and the Pendulum, zaś po koniec roku w wydawanym przez Williama W. Snowdena piśmie o literaturze i sztuce Ladies’ Companion można przeczytać dwie pierwsze części The Mystery of Marie Roget. W styczniu roku 1843 na łamach pisma The Pioneer można było przeczytać The Tell-Tale Heart (Serce-oskarżyciel). W lutym tego samego roku Ladies’ Companion publikuje ostatnią części The Mystery of Marie Roget (Tajemnicę Marii Roget).
Dążąc do realizacji koncepcji własnego pisma literackiego, Poe umawia się z działającym w Filadelfii wydawcą Thomasem C. Clarkiem na wydawanie magazynu zatytułowanego The Stylus. Równocześnie Clarke publikuje w należącym do niego Saturday Museum obszerny esej biograficzny o Pisarzu. Mimo to, i tym razem nie udaje się rozpocząć publikowania wymarzonego czasopisma. W marcu r. 1843 Twórca odwiedza Waszyngton, starając się o otrzymanie posady w administracji federalnej, jednak upija się, przekreślając tym samym swe szanse na otrzymanie zatrudnienia.
W czerwcu roku 1843 opowiadanie Złoty żuk (The Gold-Bug) wygrywa 100 $ (była to pokaźna nagroda, odpowiednik ok. 9 - 10 000 $ z 2024 r.) w konkursie literackim sponsorowanym przez ukazującą się w Filadelfii Dollar Newspaper. Opowiadanie budzi duże zainteresowanie, ukazują się liczne przedruki oraz adaptacja sceniczna. W lipcu r. 1843 w oficynie Williama H. Grahama wychodzą The Prose Romances of Edgar A. Poe. W tomie znajdują się m.in. The Murders in the Rue Morgue oraz The Man That Was Used Up. Książka była zamierzona jako pierwsza w serii zbiorów opowiadań Poe, jednak nie ukazały się kolejne. W listopadzie r. 1843 autor Kruka wygłasza swój pierwszy wykład publiczny Poets and Poetry of America (Poeci i poezja Ameryki). Nie czyni tego za darmo, honoraria za kolejne prelekcje stają się bardzo przydatnym źródłem dochodu.
W kwietniu r. 1844 Pisarz przeprowadza się do Nowego Jorku. Opublikowane tam opowiadanie Balonowa bujda (The Baloon-Hoax) okazuje się tak przekonujące, że wielu nowojorczyków wierzy, że śmiałkom udało się przelecieć balonem nad Oceanem Atlantyckim (por. wypadki po nadaniu w radio Wojny światów Orsona Wellesa). W maju i czerwcu Poe na łamach pisma Columbia Spy ogłasza cykl esejów Doings of Gotham. W październiku otrzymuje posadę w tygodniku New York Evening Mirror. Ukazują się kolejne opowiadania, m.in. Kariera literacka Thinguma Boba Esq., (The Literary Life of Thingum Bob esq.), Objawienie mesmeryczne (Mesmeric Revelation), Podłużna skrzynia, (The Oblong Box), Skradziony list (The Purloined Letter), Przedwczesny pogrzeb (The Premature Burial) a także Okulary (The Spectacles) oraz Opowieść z Gór Skalistych (A Tale of the Ragged Mountains).
W styczniu r. 1845 we wspomnianym nieco wyżej Evening Mirror zostaje opublikowany Kruk (The Raven). Wiersz natychmiast staje się wielką sensacją, a jego autor zyskuje jeszcze większą sławę i pochwały krytyków. Wkrótce dzieła Poego ukazują się w cieszącej się estymą serii The Library of American Books wydawanej przez oficyną Wiley & Putnam (Opowieści czyli Tales w lipcu r. 1845, zaś The Raven and Other Poems w listopadzie). Zaznaczmy, że jeszcze na początku r. 1845 Twórca zaczął publikować w The Broadway Journal, by już w lipcu zostać jego redaktorem a jednocześnie – dzięki pożyczonym pieniądzom – właścicielem tego tytułu. Na jego łamach przeredagowywał i publikował na nowo wiele wcześniejszych opowiadań. Ukazywały się także nowe, począwszy od związanego z Powstaniem Listopadowym Prawdziwego opisu wypadku Pana Waldemara (The Facts in the Case of Mister) Valdemar, poprzez The Imp of the Perverse oraz Mocy Słów (The Power of Words) i Some Secrets of the Magazine Prison-House, skończywszy na Kilku słowach z mumią (Some words with a Mummy) i Systemem doktora Tarra i profesora Fethera (The System of Doctor Tarr and Professor Fether).
Na początku r. 1846 E.A. Poe kończy wydawanie pisma The Broadway Journal. Ukazują się m.in. Beczka Amontillado (The Cask of Amontillado), stająca się sensacją, szeroko dyskutowana seria Literaci Nowego Jorku (The Literati of New York City) oraz Sfinks (The Sphinx). The Literati… wywołują nie tylko skandal, ale i sprawę o zniesławienie (libel suit), którą Poe wygrywa
U kresu drogi
30 stycznia r. 1847 w Pisarza – dobrego i wrażliwego męża – uderza potężny cios. Umiera jego ukochana żona, Virginia. Poe choruje przez cały rok, znajdując się na granicy obłędu. Mimo to, w grudniu 1847 r. w piśmie American Review ukazuje się Ulalume. Po śmierci Virginii ubiegał się o rękę kilku kobiet; był w związkach, ale czysto platonicznych, ukochane pomagały mu finansowo. Odwiedziwszy Richmond, zaręczył się jednak ze swą młodzieńczą miłością, w r. 1849 już wdową, Elmirą Royster Shelton. Ślub wyznaczono na 17 X 1849 r.
Ponad rok wcześniej, bo w lutym r. 1848, Poeta przedstawił swą wizję kosmologii w wykładzie The Universe. Tezy w nim zaprezentowane stają się podstawą traktatu filozoficznego w formie poematu prozą Eureka, opublikowanego w czerwcu r. 1848. Traktat ten jest doskonałym świadectwem erudycji i oczytania Pisarza, który dedykował go samemu Aleksandrowi von Humboldtowi. Przedstawił w nim aspirującą do miana naukowej teorię świata - Kosmosu (wskazywał na to już podtytuł: An Essay on The Material and Spiritual Universe). W Eurece E.A. Poe próbował – niczym greccy filozofowie przyrody - dociec ukrytych tajemnic Bytu samego w sobie, rozwiązując przy tym zagadki ludzkiego istnienia, tkwiące, jak mniemał, w naturze piękna. Piękno pojmował na sposób metafizyczny, jako byt idealny i przekraczający doświadczenie ludzkie, transempirical and ideal entity (za: E. Kasperski, E.A. Poe. Tożsamość i konteksty. Wprowadzenie do lektury, „Tekstualia. Palimpsesty Literackie Artystyczne Naukowe” 2009, nr 2 (16), s. 15-34, s. 12, por. filozofię genezyjską Słowackiego i poglądy Norwida na estetykę i rolę poezji).
Mimo żałoby i poważnych problemów ze zdrowiem, zwłaszcza z kondycją psychiczną, w r. 1849 Poe był w stanie wygłosić wiele wykładów. Oprócz tego, w czasopismach ukazały się m.in. Eldorado, Hop-Frog a także Mellonta Tauta i Von Kempelen i jego odkrycie (Von Kempelen and His Discovery) oraz Kreśląc akapit, (X-ing a Paragraph).
3 października znalazł się w tawernie w Balimore. Był półprzytomny, niczym w delirium. Szukał pomocy znanego mu redaktora Josepha E. Snodgrasa. Trafił do szpitala. Nikt go nie odwiedzał, Poe nie pozostawił też żadnej relacji o zdarzeniach poprzedzających znalezienie się w gospodzie. Zmarł w tajemniczych okolicznościach cztery dni później, 7 października roku 1849. Pochowano go na cmentarzu prezbiteriańskim w Baltimore. W r. 1875 szczątki przeniesiono do nowego grobu, nad którym wzniesiono pomnik. Obok Edgara Allana Poego spoczywa jego żona i teściowa, Maria Clemm.
Śmierć pisarza próbowano wyjaśnić w rozmaity sposób (cholera, morderstwo, samobójstwo, hipoglikemia, guz mózgu, pobicie lub pojenie alkoholem przez wymuszających głosowanie na pochwyconych obywatelach zwolennikach danego kandydata (tzw. cooping), syfilis itp.)
Już post mortem, ale jeszcze w r. 1849 ukazały się Dzwony (The Bells) oraz Annabel Lee.
Legenda, mit i meandry ludzkiej duszy
Edgar Allan Poe „utożsamiał się z południową arystokracją [vide Przeminęło z wiatrem], lecz cierpiał jednocześnie na kompleks człowieka pochodzącego z rodziny aktorskiej” (Historia literatury Stanów Zjednoczonych w zarysie, s. 195, może to wskazywać na cechy narcystyczne połączone z neurotyzmem i silnym lękiem, zw. społecznym).
Pisarz – mimo problemów psychicznych, których ówczesna medycyna nie była w stanie ani skutecznie leczyć, ani dobrze zrozumieć – był bardzo pracowity, czego świadectwem jest genialna spuścizna literacka oraz wybitne pisma krytyczne i teoretyczne. Pod jego kierownictwem Southern Literary Messenger – staje się najważniejszym pismem literackim na południu USA (Historia…, op.cit., s. 195).
Okresowe nawroty depresji próbował leczyć mocnym alkoholem, po śmierci żony sięgał nawet – przynajmniej okazjonalnie – po opium. Trzeba jednak pamiętać, że w XIX stuleciu było ono traktowane jako środek znieczulający i nasenny. Początki nałogu alkoholowego wzięły się zapewne z doskwierającego Pisarzowi lęku. O ile wiemy, potrzebował nieco alkoholu, np. szklankę sherry, by dodać sobie odwagi w rozmowie czy przemawianiu do szerszego grona. Upijał się rzadko, jednak gdy już się tak zdarzyło, to zwykle w miejscach publicznych.
Jeszcze za życia rozpoczęło się mitologizowanie postaci autora Kruka. Przyspieszyło ono wkrótce po zagadkowej, do dziś nie w pełni wyjaśnionej, śmierci. Pisarza otacza swoista legenda, według której miał być potępionym, budzącym – tak jak symboliści i zwolennicy filozofii Nietzschego – odium wśród zadowolonych z siebie mieszczan – filistrów, kapłanem idei Piękna, twórcą dumnym i niezrozumiałym, tragicznym geniuszem romantyzmu. Tak, o ile wiemy, postrzegał go Charles Baudelaire (Historia…, op.cit., s. 194-195, z ciekawym spostrzeżeniem, że mitologizacja szła w dwóch, antynomicznych kierunkach: demonizacji w ojczyźnie, m.in. za sprawą biografii i zafałszowań Rufusa Wilmota Griswolda, i ubóstwienia we Francji, w której symboliści zwali Poego swym ojcem duchowym).
W istocie E.A. Poe był człowiekiem mocno i czynnie zaangażowanym w „doczesne” i „przyziemne” sprawy swych czasów. Dowodzi tego choćby jego działalność jako znanego ze szczerości, nie zawsze bezstronnego, choć nieraz pozytywnie podchodzącego do zdolnych, lecz początkujących i mało znanych pisarzy, krytyka. Z drugiej strony, z uporem dopatrywał się plagiatów w twórczości innych pisarzy amerykańskich, zwłaszcza Longfellowa. Atakował uznane w świecie krytyków i literatów autorytety, przysparzając sobie wrogów. Autor Kruka nigdy nie kompromitował (…) swych ideałów estetycznych, [choć] w ich wyznawaniu był odosobniony, (Historia…, op.cit. s. 194). Mim to, brak pieniędzy i bieda zmuszały go do imania się zajęć dziennikarskich, często niewdzięcznych, krępujących jego potencjał intelektualny i twórczy.
Wskażmy w tymi miejscu, że czasach E.A. Poego prasa starała się przyciągnąć czytelników sensacjami. Wydawca New York Herald, James Gordon Benett stwierdzał z ironią, że dla "zwyczajnego" Amerykanina prasowa notatka o przerażającej zbrodni, do tego krwawej i brutalnej, staje się o wiele ciekawsza niż lektura dzieł choćby największych geniuszy pióra (Za: E. Kasperski, op.cit., s. 8). Nad takimi "kryminologicznymi" zainteresowaniami swych rodaków ubolewał m.in. Ralph Waldo Emerson. Gdy sensacji brakowało, wymyślano je, posuwając się nawet do opisania udanej wyprawy na księżyc (The Great Moon Hoax z dziennika The New York Sun z r. 1835, za: E. Kasperski, op.cit, s. 9).
Poe - stale współpracując z prasą - ducha, formę i styl sensacyjnej relacji dziennikarskiej wykorzystywał w beletrystyce. Spodziewał się, że dzięki temu przyciągnie do niej czytelników gazet. Zmyślenia i fikcja literacka zlewały się ze sobą, trudno było je oddzielić (por. np. opowiadanie Nieporównana przygoda niejakiego Hansa Pfaalla (The Unparalleled Adventure of One Hans Pfaall z r. 1835 oraz quasi-reportaż z rekordowej bo trwającej tylko trzy dni podróży balonem przez Ocean Atlantycki (Bujda balonowa, The Balloon-Hoax z r. 1844). Maurice J. Bennet wskazywał, że opowiadanie o Hansie Pfaallu dało początek nowoczesnej literaturze science-fiction (za: E. Kasperski, s. 9). Poe w pewien sposób kontynuował znaną mu zapewne tradycję literackich "podróży na księżyc", znaną już z pism Lukiana z Samostaty i Plutarcha (ibidem, zob. Maurice J. Bennett, E.A. Poe and the Tradidtion of Lunar Speculation, "Science Fiction Studies", vol. 10, part 2, Jul 1983, s. 137-147, https://www.jstor.org/stable/4239545 (dostęp: 5.02.2024)).
Spojrzenie na twórczość Edgara Allana Poe
Wprowadzenie
Na wstępie chcemy przypomnieć, że i w Polsce i w Stanach Zjednoczonych romantyzm rozpoczynał się, gdy w Anglii, Francji i Niemczech był już w zasadzie epoką dobiegającą końca. W Polsce za początek romantyzmu przyjmuje się tradycyjnie wydanie Ballad i romansów Mickiewicza (1822), w USA zaś opublikowanie w r. 1817 przez Williama Cullena Bryanta w piśmie North American Review wiersza Thanatopsis oraz ukazanie się debiutanckiego tomiku E.A. Poego Tamerlane and Other Poems w r. 1827 w zaledwie 50 egzemplarzach (M. Wilczyński, s. 11). Amerykańskie debiuty nie spotkały się z większym zainteresowaniem krytyki i czytelników. Co prawda William Cullent Bryant w r. 1826 wygłosił w Nowym Jorku, w siedzibie tamtejszego Athenaeum Society cykl wykładów o poezji (Lecutres on Poetry), zdołał zainteresować nieco słuchaczy, jednak na druk przyszło czekać aż do r. 1884 (!) (ibidem, s. 11). Trudno zatem dopatrywać się w wykładach Bryanta jakiegoś tekstu programowego czy manifestu nowej szkoły literackiej. Uważany za manifest transcendentalizmu esej Emersona Natura ukazał się dopiero w r. 1836, pod koniec r. 1839 wyszły datowane na r. 1840 Tales of the Grotesque and Arabesque Poego z ważną przemową, ostatni tom jego poezji ukazał się w r. 1849. Najważniejsze dzieła Hawthorne'a również ukazały się późno (zbiory opowiadań: Twice-Told Tales z r. 1837, Mosses from and Olde Manse wydane dopiero w r. 1846, tzw. romanse: Szkarłatna litera z r. 1850 oraz Dom o Siedmiu Szczytach z r. 1851). Debiut poetycki Walta Whitmana Źdźbła trawy opublikowano dopiero w roku 1855, zaś Moby Dicka Hermana Melville’a zaledwie cztery lata wcześniej, w r. 1851.
By dostrzec indywidualność i twórczą samodzielność E.A. Poego, trzeba pamiętać, że romantyzm USA, romantyzm miast, w których wychowywał się i żył Pisarz, to romantyzm zdominowany przez teologię ewoluująca od ortodoksji kalwinistów Kościoła Reformowanego poprzez znacznie liberalniejszy, wywodzący się ze znanego z lat polskiej Reformacji arianizmu, unitarianizm (częsty na południowym wschodzie Nowej Anglii), aż po transcendentalizm, utożsamiany przez badaczy z romantyzmem amerykańskim (M. Wilczyński, Romantyzm…, op.cit., s. 8, ze wskazaniem na pewne analogie z naszą literaturą jedynie gdy chodzi o Dziadów część III, Zdania i Uwagi Mickiewicza, działalność Koła Sprawy Bożej Towiańskiego oraz pism genezyjskich Słowackiego, w Polsce kulturowo dominował katolicyzm rzymski).
Podobnie jak w Polsce, w USA romantyzm także natrafił na zdecydowany opór "klasyków" czyli kręgów literackich i intelektualnych związanych z kanonami estetyki i teorii literatury Oświecenia. Dla wykształconych Amerykanów znaczenie miała przetworzona przez pryzmat ideologii brytyjskiego Oświecenia tradycja starożytna, zwłaszcza u początków USA, w czasach lokalnego apogeum Wieku Świateł. Wiązała się z tym autostylizacja na "nowych Rzymian" (oczywiście republikańskich), gdy nastał romantyzm straciła ona na znaczeniu i to zdecydowanie (M. Wilczyński, ibidem, s. 9-10). Nim to nastąpiło, duże znaczenie miała grupa bostońskich intelektualistów skupiona wokół ukazującego się w l. 1803-1811 Monthly Anthology and Boston Review oraz powstałego w r. 1815, wydawanego przez Williama Tudora pisma North American Review and Miscellaneous Journal. W redakcjach obu dominowali empirycy i racjonaliści wyznający unitarianizm, część była nawet ordynowanymi pastorami (M. Wilczyński, op.cit., s. 12). Za szczególnie wielki autorytet uważali Johna Locke'a, odwoływali się także do tzw. szkockich filozofów zdrowego rozsądku, m.in. Thomasa Reida, Lorda Kamesa, Archibalda Alisona i Dugalda Stewarta (ibidem, z interesującym porównaniem z poglądami Jana Śniadeckiego).
Nowa twórczość w nowym kraju
Edgara Allana Poego można uznać za jednego z "ojców założycieli" amerykańskiej literatury jako literatury w pełni samodzielnej, odwołującej się do dziedzictwa brytyjskiego, jednak na zasadzie swobodnej recepcji i świadomej, krytycznej interpretacji. Takie podejście dotyczy też oczywiście innych literatur Europy, choć trzeba przyznać, że pewne poczucie "gorszości" i wtórności kulturowej, swoistej młodszości cywilizacyjnej wobec "starego kontynentu", dostrzec można wśród intelektualistów i pisarzy amerykańskich do dziś. Charakterystyczne są też tak częste wśród przedstawicieli middle class Stanów Zjednoczonych, plany i marzenia o wizycie w Europie, zwłaszcza w miastach kojarzących się w powszechnym odbiorze z kulturą wysoką (Rzym, Paryż).
Na zainteresowania literackie i twórczość E.A. Poego wpływ - przynajmniej pośredni - miała też sytuacja polityczna. USA były krajem niepodległym, szybko rozwijającym się i powiększającym swe terytorium. Trwał proces transformacji społeczeństwa kolonii brytyjskich w jednolity naród amerykański żyjący we własnym państwie narodowym (tak, jak go rozumiał wiek XVIII i XIX).
Nie może zatem dziwić brak np. tak charakterystycznej dla naszych Wieszczów nostalgii. Tęsknota za tym, co minęło równałaby się pochwale czasów podporządkowania Brytyjczykom, zatem zjawisku nie do zaakceptowania zarówno z kulturowego, jak i politycznego punktu widzenia (M. Wilczyński, s. 8, wyobraźmy sobie Słowackiego albo Mickiewicza chwalących Sejm Niemy albo rozbiory). Dla naszego romantyzmu, i w kraju i w kręgach Wielkiej Emigracji, charakterystyczna była tzw. dominanta historyczno-polityczna, by użyć określenia Andrzej Kijowskiego (M. Wilczyński, ibidem, s. 8). Pierwszych pisarzy USA można natomiast określić, choć jest to pewne uproszczenie, jako to twórców pozbawionych literackich korzeni (E. Kasperski, op.cit., s. 1 ). Edward Kasperski trafnie zaznacza, że E.A. Poe "jako pisarz mógł przebierać we wzorach, tradycjach i prądach niczym w ulęgałkach, [żadna] z ofert literackich nie była dlań na dobrą sprawę "ojczysta" (...) [szczególnie cenne okazało się to,] że do każdej z nich mógł odnieść się z dystansem; dystansem tak trudnym np. dla naszego Mickiewicza, "zanurzonego" w dziedzictwie swego kraju, Litwy czy raczej Białej Rusi, por. np. Mikołaj Gliński, Adam Mickiewicz jako poeta białoruski czyli zagadka niewidzialności, https://culture.pl/pl/artykul/adam-mickiewicz-jako-poeta-bialoruski-czyli-zagadka-niewidzialnosci (dostęp: 2.02.2024)).
Co ciekawe, mimo, że rodzice byli aktorami, wpływ dramatu - rodzaju literackiego uważanego przez Hegla za szczególnie a nawet najbardziej wartościowy – na twórczość Poego był niewielki. W USA ze względu na znaczenie kulturowego dziedzictwa purytańskich Pielgrzymów ze statku Mayflower, dramat właściwie nie istniał, jeśli nie liczyć adaptacji scenicznych (np. Chaty wuja Toma Harriet Beecher Stowe) i kultury popularnej (M. Wilczyński, op.cit., s. 7-8). W Massachusetts (kolonialne korzenie tego stanu sięgają l. 30 XVII wieku), zakaz wystawiania sztuk teatralnych obowiązywał formalnie jeszcze w r. 1820, choć w praktyce nie był przestrzegany od przynajmniej ćwierćwiecza (ibidem). Taka sytuacja wpłynęła też na biografie Pisarza, wywodzącego się z rodziny wykonującej „mało chwalebny”, stygmatyzowany i lekceważony zawód.
Recepcja, transformacja i kreacja
I do dziedzictwa, i do nowych idei Poe mógł śmiało odnieść się z dystansem, mógł pracować swobodnie, stając się literackim self-made man (lepiej: self-made genius). Jak podkreśla Edward Kasperski, w opowiadaniu The Man that Was Used Up (Człowiek, który się zużyłz r. 1839) mógł bez wahania i bez obaw malować komiczny, groteskowy wręcz, wizerunek "bohaterskiego" generała US Army A.B.C. Smitha, będąc przy tym pewnym, że nie dosięgną go jakiekolwiek sankcje. Satyryczny a może i bezczeszczący zasłużonego wodza obraz w Europie zapewne spotkałby się z dość dotkliwymi konsekwencjami, wśród nich z ostracyzmem i atakami w prasie czy z ambony. W USA można było obawiać się co najwyżej libel suit, być może replik prasowych. (por. E. Kasperski, op.cit., s. 2).
Pisząc dla eklektycznej publiczności amerykańskiej, E.A. Poe swobodnie nawiązywał do zjawisk kultury europejskiej jego czasów. Był w tym dociekliwy, widać było pasję, gdyż aluzje albo bezpośrednie odwołania do kultury i literatury Starego Kontynentu możemy dostrzec w prawie każdym jego utworze (E. Kasperski, op. cit., s. 2). Wpłynęły na to irlandzkie i angielskie korzenie zmarłych rodziców oraz edukacja w Szkocji i w Anglii w l. 1815-20 (por. wspomnienia z lat szkolnych w opowiadaniu William Wilson). Nawiązania były stale obecne, choć czasem dostrzec można pewne opóźnienie, wynikające z czasu potrzebnego statkom żaglowym (pamiętajmy o czasach, w których żył Pisarz) z pocztą i książkami na przepłynięcie Atlantyku.
Twórczość europejska, i literacka, i filozoficzna, w USA nabierała nowych, nieraz zaskakujących i niespodziewanych, zastosowań, znaczeń i odcieni (E. Kasperski, op.cit., s. 3). U E.A. Poego można dostrzec liczne ślady lektury romantyków angielskich (Samuel Taylor Coleridge, George Gordon Byron), niemieckich (m.in. Augusta Wilhelma Schlegla, Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmana i Novalisa, ibidem). Tak znamienny dla prozy autora Tamerlana gotycyzm wraz z poetyką grozy i makabry jego poematów i short stories wywodziły się z preromantyzmu i romantyzmu, zwłaszcza ze źródeł tzw. czarnego romantyzmu (ibidem, cyt. J.M. Garrison Jr., The Function of Terror in the Work of Edgar Allan Poe, "American Quarterly", vol. 18 no 2, part I, Summer 1966, p. 136-150).
Fascynacja tym, co przeraża i dziwi
Tworzony w Europie horror and terror był w USA konsumowany przez coraz szersze kręgi ludności. Podobnie jak w Wielkiej Brytanii i Francji, sprzyjała temu powszechna umiejętność czytania i pisania a także zarobki pozwalające na nabywanie prasy i książek. Pojawiały się przeróbki, adaptacje i imitacje ale też doskonalenie, swoista "rafinacja" (E. Kasperski, op. cit., s. 3). W USA tzw. "czarny romantyzm", zaadaptowany niemiecki i angielski gotycyzm, stał się przeciwwagą dla optymistycznego transcendentalizmu. E.A. Poe, Nathaniel Hawthorne i Richard Henry Dana Senior należą do aktualnego kanonu literatury amerykańskiej, zajmując pozycję taką samą jak Emerson, Thoreau i Jones Very (M. Wilczyński, Romantyzm…, op.cit., s. 10). Dla romantyzmu polskiego groza była zjawiskiem drugorzędnym, by nie rzec marginalnym (por. Marię Antoniego Malczewskiego, Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego oraz powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego).
Poe przetwarzał dziedzictwo europejskich poetów na, by użyć określenia francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu, kapitał symboliczny, zdolny do kreacji nowych form literackich, inspirowania innowacji w sztukach plastycznych, w liryce i prozie. Do świata gotyckiej grozy i horroru dodawał przede wszystkim swoją wizję świata i człowieka w tym świecie. To właśnie one w szczególnie silny sposób skłaniały do refleksji (ibidem). Gotyckość i romantyzm autora Kruka kreuje ekscentryczne indywidua, balansujące na granicy zbrodni i obłędu, zaburzone psychicznie, przygniecione ciężarem swych zbrodni, wywołanych perwersyjnymi impulsami (opowiadanie Czarny kot). Pisarz interesował się rzadkimi, spotykanymi wśród sprawców i ofiar poważnych przestępstw zaburzeniami osobowości (tzw. rozdwojenie jaźni, do dziś budzące kontrowersje, obecnie zwane dysocjacyjnym zaburzeniem osobowości albo osobowością mnogą), interesowało go też odczłowieczenie, idea sztucznej inteligencji i "sztucznego" człowieka (E. Kasperski, op. cit., s. 3-4). Tym samym, Edgar Allan Poe wątki podejmowane w swej twórczości wzbogacał analizą psychologiczną, zestawiając je z wiedzą i doświadczeniem społecznym. Właśnie to konfrontowanie i twórcza synteza, nie zaś jedynie literackie stylizacje, tym bardziej pastisze i parodie, formowały jego wybitną, własną i zupełnie niepowtarzalną koncepcję literatury (ibidem). Z europejskimi romantykami łączył go kult emocji, nastroju podmiotu, fantazji i wyobraźni, czucia i wiary. Podobnie jak Novalis i Schlegel szczególnie cenił lirykę osobistą, rytm, symbolizm i muzyczność połączone z przekazem emocji (ibidem, s. 4). Romantyczny był też jego bezkompromisowy estetyzm. O samodzielności twórczej i intelektualnej świadczy rezerwa wobec tak charakterystycznego dla romantyzmu Europy zachodniej, zw. Anglii i Niemiec, kultu średniowiecza, do historiozofii, patriotycznej egzaltacji i odwołującej się do idealizmu i platonizmu mistyki. Powściągliwie odnosił się także do cenionego przez Mickiewicza i Norwida transcendentalizmu amerykańskiego (opowiadanie Nigdy nie zakładaj się z diabłem o twoją głowę, Never Bet the Devil Your Headz r. 1841, E. Kasperski, loc. cit.).
Wiara w siłę rozumu ludzkiego
Choć czasem umyka to świadomości czytelników, Edgar Allan Poe korzystał również z dziedzictwa Oświecenia, złączonego z rewolucją przemysłową, którą od dziecka mógł oglądać zarówno w Anglii jak i w ojczyźnie. W Oświeceniu dostrzegał prekursora nowoczesności w nauce, przemyśle i w społeczeństwie. Cenił praktyczność, doświadczenie, empirię, konkretne, przynoszące wymierne efekty działanie, kierowane wiedzą i ludzkim intelektem, nie gardził szkiełkiem i okiem mędrca. (E. Kasperski, op.cit., s. 4-5). Kult nauki, dedukcji i analizy otaczającego świata widać najlepiej w opowiadaniach detektywistycznych, począwszy od Zabójstwa przy Rue Morgue (The Murders in Rue Morgue) z r. 1841. Charakterystyczny i dla Oświecenia francuskiego, i dla protestanckiego antykatolicyzmu negatywny obraz księży katolickich widać w przedstawieniu więzienia inkwizycji hiszpańskiej z budzącego przerażenie opowiadania Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum z r. 1842 (E. Kasperski, ibidem, s. 5).
Oświeceniowy był także ukryty dydaktyzm autora Kruka. Co prawda w pismach estetycznych z lat 40. Poe kategorycznie dydaktyzm potępiał (Herezja dydaktyki, The heresy of Didactic) to jednak w wielu jego utworach znalazł się - może bezrefleksyjnie czy wręcz mimo woli - właśnie dydaktyzm (ibidem, np. opowiadania Okulary, The Spectacles, z r. 1844 albo Tyś nim jest! Thou Art the Man z r. 1844). Podobne do moralizowania były też akcenty demaskatorskie. Można powiedzieć, że E.A. Poe praktykował dydaktyzm proestetyczny (ibidem).
Co prawda jako krytyk i teoretyk literatury Pisarz czynił swym credo tezę o wyższości idei piękna nad prawdą, jednak wcale z głoszenia prawdy, a raczej sposobów dochodzenia do niej, nie rezygnował. Świadczy o tym stała obecność rozważań o kryteriach prawdziwego poznania i prawdy w opowiadaniach, w których pojawiają się zagadki kryptograficzne i kryminalistyczne (E. Kasperski, op.cit., s. 5, wskazujący zw. na Złotego żuka i utwory z Augustem Dupinem). Poe rozumiał jednaj prawdę odmiennie niż tworzący relacyjną teorię prawdy Arystoteles, niż opowiadający się za empiryzmem David Hume albo głoszący sensualizm John Locke. Autor Kruka bronił poprawności rozumowań i wniosków wynikających z zastosowania dedukcji. Można zatem powiedzieć że najbliżej było mu do racjonalizmu Kartezjusza (E. Kasperski, op.cit., s. 5-6).
Groza, parodia i śmiech
W twórczości Edgara Allana Poego widać również związek z tzw. literaturą karnawałową i polifoniczną, obecną w Starożytności, w Średniowieczu, w czasach Odrodzenia (Gargantua i Pantagruel Franciszka Rabelaise’a) a także powieściach Gogola i Dostojewskiego, pisarzy bliskich autorowi Kruka (E. Kasperski, op. cit., s. 20). Właśnie nawiązanie do poetyki i estetyki literatury karnawałowej wyjaśnia z pozoru trudne do zrozumienia cechy pisarstwa autora Tamerlana, zwykle kojarzone z burleską, mistyfikacją (hoax) albo interwencyjną, poniekąd wychowawczą, satyrą obyczajową.
Nurt karnawałowy i polifoniczny wykracza poza te formy, śmiech staje się parodyjny i groteskowy, często łączy się z horrorem w utworach gotyckich, które dzięki niemu właśnie tracą swe oparte na przesądach „serio”, zbliżając się do groteski albo i burleskowej parodii (E. Kasperski, op.cit., s. 21, wskazujący na opowiadanie Czarny kot). Dyskretną groteskę i parodię widać we "wzorcowym", choć nieraz błędnie albo naiwnie interpretowanym opowiadaniu gotyckim Zagłada domu Usherów. Połączenie groteski i karnawału wraz z metaliterackim albo satyrycznym charakterem dzieła dostrzec można np. w Wielkich figurach (Lionizing), Cztery bydlęta w jednej skórze (Four Beasts in One)albo np. w noweli Jak napisać Blackwoodowski artykuł? (How to Write a Blackwood Article).
Styl nasuwający na myśl satyrę menippejską a jednocześnie karnawał wywierał wpływ na całą chyba twórczość E.A. Poego, tworząc dystans autorski i estetyczny w sytuacjach, w których pierwszoplanowe miejsce zajmował kumulujący elementy budzące grozę frenetyzm, które powinny z tego powodu wpaść w otchłań emocji i chaosu (E. Kasperki, op.cit., s. 22). Mimo to, okazuje się że karnawałowym podtekstem albo tłem bywa ukryty śmiech, zmieniający "gotycki" sztafaż terroru i grozy w komiczne straszydła rodem z wesołych miasteczek. Demoniczne rekwizyty nasuwają czasami na myśl surrealizm (np. opowiadania Metzengerstein czy też Zagłada domu Usherów).
Romantyzm Edgara Allana Poego to zatem romantyzm oryginalny, nietypowy, kierujący się ku przyszłości, ku symbolizmowi i modernizmowi. Świadczy o tym np. futurystyczna fantastyka (E. Kasperski, op.cit., s. 18). Thomas Stearns Eliot pisał, jak przypomina Kasperski, że "istnieje niewielu pisarzy tej rangi [co Poe], którzy tak mało wchłonęli ze swych korzeni" (T.S. Elliot, From Poe to Valery, "Hudson Review", vol. II 1949, s. 329; o "inności" i swoistym, związanym zapewne z osobowością i neurotyzmem, wyalienowaniu Pisarza zob. np. Meredith L. McGill, Reading Poe. Reading Capitalism, "American Quarterly", vol. 53, no. 1 (March) 2001, p. 139-147).
Nie oznacza to, że Poe odrzucał autorytety. Jednym z jego mistrzów był Coleridge, wskazują na to eseje programowe autora Kruka, zwłaszcza Letter to B---- (M. Wilczyński, ibidem, s. 19).
Sławomir Studniarz trafnie podkreśla, że „w świadomości czytelników i [części] krytyków, spuścizna [Edgara Allana Poego] zepchnięta została na obrzeża „poważnej literatury”, wiodąc [mimo to] niekwestionowany prym w obrębie literatury „popularnej”, w dwojakim znaczeniu tego słowa: [literatury] niezbyt wysokiego lotu w mniemaniu elit intelektualnych [pojawia się pytanie: kto i na jakich zasadach może być do owych „elit” zaliczony? Kto ma być „arbiter elegantiae”? – RM] a także uwielbianej i rozchwytywanej przez rzesze czytelników. Przyczyniła się do tego kariera [E.A. Poego] w filmach klasy B, [przede wszystkim] za sprawą Rogera Cormana [reżysera zwanego „papieżem kina popularnego”, the Pope of Pop Cinema – RM]. A przecież Poe był twórcą o wyjątkowym stopniu samoświadomości „(Lektor, „Tygodnik Powszechny” 5/2004, s. 14, https://www.tygodnikpowszechny.pl/trzej-romantycy-125025 (dostęp: 5.02.2024)).
dr Rafał Marek, 06.02.2024
Literatura:
Jacques Barzun, Charles Cestre, Thomas Olive Mabbott, s.v. Edgar Allan Poe, Encyclopaedia Britannica 2024, https://www.britannica.com/biography/Edgar-Allan-Poe (dostęp: 1.02.2024).
Andrzej Kopcewicz, Marta Sienicka, Historia literatury Stanów Zjednoczonych w zarysie. Wiek XVII–XIX, PWN Warszawa 1983, s. 194-201
Kevin J. Hayes (ed.), Cambridge Companion to Edgar Allan Poe, Cambridge University Press, Cambridge UK, 2004 (chronologia życia Pisarza z tej pozycji jest podstawowym źródłem do części biograficznej artykułu).
Edward Kasperski, E.A. Poe. Tożsamość i konteksty. Wprowadzenie do lektury, „Tekstualia. Palimpsesty Literackie Artystyczne Naukowe” 2009, nr 2 (16), ISSN 1734-6029, s. 15-34
Marek Wilczyński, Romantyzm polski i amerykański w perspektywie porównawczej, WUB, Białystok 2022, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/15462/1/M_Wilczynski_Romantyzm_polski_i_amerykanski.pdf (seria "Prelekcje Mistrzów Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku", Prelekcja 22);