Utwór Zbigniewa Herberta „Sprawozdanie z raju” przedstawia w ironiczny sposób życie w państwie socjalistycznym. Poeta posługuje się językiem typowym dla propagandy politycznej. Tytułowy raj jest baśniową krainą utopijnego socjalizmu, która nigdy nie będzie istnieć w rzeczywistości.
Wiersz został wydany w czwartym tomiku poety, zatytułowanym „Napis” w 1969 roku. Zbiór zadedykowano zmarłemu ojcu Herberta. Charakterystyczna jest różnorodność tematyczna utworów, należących do tomiku. Pojawiają się wiersze dotyczące sytuacji w Polsce, inspirowane Biblią oraz podróżami.
Utwór „Sprawozdanie z raju” wyśmiewa socjalistyczną propagandę pod pozorem opisania baśniowej krainy. Był to zabieg mający wprowadzić w błąd cenzurę, niedopuszczającą treści krytykujących obowiązujący system. Poeta zestawia ze sobą w utworze światopogląd chrześcijański oraz socjalistyczny. Te dwie sfery, wbrew pozorom, posiadają elementy wspólne. Marksiści popularyzowali swoje idee przez wykorzystywanie chrześcijańskiej wizji sprawiedliwości, ponieważ dla Boga każdy człowiek jest równy. Zdaniem socjalistów, sprawiedliwość i równość miały jednak zapanować już za życia, a nie dopiero na Sądzie Ostatecznym.
Poeta komentuje w prześmiewczy sposób ewolucję nauki Marksa, który początkowo deklarował, że od razu po przejęciu władzy przez lud, świat stanie się miejscem pozbawionym wad. Z czasem te obietnice zostały odwołane i głoszono, że do całkowitej zmiany rzeczywistości potrzeba czasu.
Utwór ma budowę nieregularną, składa się z czterech strof o różnej ilości wersów. Zwrotka pierwsza liczy sześć wersów, druga - dziewięć, trzecia - pięć, a czwarta - cztery. Ilość sylab w obrębie wersu również nie jest stała. Poeta nie zastosował rymów.
Wiersz należy do liryki pośredniej, podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności. Pełni rolę obiektywnego obserwatora, bez emocji opowiada o sytuacji panującej w tytułowym raju. Składa sprawozdanie, nie wyraża własnych opinii, ale wypełnia obowiązki reportera.
Utwór został napisany prostym językiem, pojawia się niewiele środków stylistycznych. Poeta zastosował elementy komunistycznej nowomowy i slogany, znane z propagandowych przemówień („ustrój społeczny jest trwały a rządy rozumne”, „odstępstwo od doktryny ostatnie odstępstwo”, „z fabryk wychodzą niebiescy proletariusze”). W utworze pojawiają się epitety („świetliste kręgi”, „czystej pneumy”, „niezgrabne swe skrzydła”). W wypowiedzi podmiotu lirycznego obecne są też metafory („nie udało się oddzielić dokładnie ciała od duszy i przychodziła tutaj”, „zmieszać ziarno absolutu z ziarnem gliny”). Zastosowano również porównania („naprawdę w raju jest lepiej niż w jakimkolwiek kraju”, „pod pachą niosą niezgrabne swe skrzydła jak skrzypce”). Pojawia się wtrącenie („praca fizyczna nie męczy (wskutek mniejszego przyciągania)”.
Podmiot liryczny przedstawia obraz raju, który znacznie różni się od jego chrześcijańskiej wizji. W tygodniu obowiązuje trzydzieści godzin pracy, pensje wciąż rosną, a ceny - spadają. Praca fizyczna nie męczy, tak samo jak pisanie na maszynie, które symbolizuje twórczość poetycką. Rząd jest mądry, panuje doskonały ustrój. W żadnym kraju nie ma tak idealnej sytuacji. Początkowo raj miał wyglądać całkiem inaczej, składać się ze świetlistych kręgów. Nie udało się jednak całkowicie oddzielić duszy od ciała, wciąż pojawiała się w raju z elementami mięśni i tłuszczu.
Podmiot liryczny odwołuje się do filozofii Platona, która mówi o dwoistości istoty ludzkiej. Sugeruje, że ta teoria to utopia, nie ma miejsca w rzeczywistości. Bóg wyciągnął z tego wnioski i nakazał człowiekowi zmartwychwstać wraz z cielesną powłoką, co zostało opisane w Apokalipsie św. Jana.
Poeta nawiązuje też do filozofii stoickiej. Pojawia się termin „pneuma”, który oznacza życie i źródło wszystkich przemian, zachodzących we wszechświecie. Pojęcie pneumy pojawia się również w ruchach gnostycznych, gdzie interpretuje się ją, jako element boski w człowieku. Nawet w raju, Bóg nie jest dostępny dla każdego. Stwórcę mogą odnaleźć tylko ci, którzy potrafią go dostrzec i zrozumieć, a nie jedynie obawiać się kary za grzechy. Każdy jednak stanie przed obliczem Boga, aby być rozliczony ze swojego życia. Nie wiadomo kiedy to nastąpi, nikt nie zna daty końca świata i Sądu Ostatecznego. Kwestie filozoficzne są skomplikowane i trudno je rozstrzygnąć. Póki co, mieszkańcy raju zajmują się przyziemnymi sprawami. Jest sobota, trwa tydzień pracy. Wyją syreny, więc pracownicy zaczynają wychodzić z fabryki. Są to niebiańscy robotnicy, którzy nie niosą pod pachą teczek, ale złożone skrzydła. Przypominają chrześcijańską wizję aniołów.
Wiersz mówi o ograniczonym rozumowaniu człowieka. Ludzie wyobrażają sobie raj na miarę swoich możliwości. Kreują go na podstawie znanej sobie rzeczywistości, rajem staje się dla nich nawet najmniejsza poprawa warunków życia.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.