Zbigniew Herbert, fot: IPN Rzeszów
Utwór Zbigniewa Herberta „Tren Fortynbrasa” jest aluzją literacką do „Hamleta”, jednej z najważniejszych tragedii Williama Szekspira. Poeta nawiązuje do finałowej sceny dramatu, gdy Fortynbras dociera do pałacu. Dzieło porusza tematykę władzy i odpowiedzialności osób rządzących.
Spis treści
Sytuacja liryczna rozpoczyna się w momencie, gdy kończy się tragedia Szekspira. Akcja „Hamleta” ma miejsce w Danii, gdy po śmierci króla, zamordowanego przez swojego brata Klaudiusza, trwa walka o tron. Władzę obejmuje Klaudiusz, zdobywając łaski królowej. Do zamku powraca Hamlet, syn zabitego króla, któremu ukazuje się duch ojca i nakazuje zemstę na swoim mordercy.
Szlachetny Hamlet nie może jednak zdobyć się na żaden zdecydowany czyn, dlatego sam ginie w podstępnie zaaranżowanym pojedynku. Podczas konania, duński książę słyszy triumfalny powrót Fortynbrasa, norweskiego księcia. Hamlet wypowiada więc swoją ostatnią wolę, przekazuje państwo w ręce Fortynbrasa. Horacy przekazuje mu wolę duńskiego księcia. Fortynbras przyjmuje władzę z radością i niewielkim żalem po śmierci Hamleta. Herbert w swoim utworze ukazuje moment, gdy walka już się skończyła, ale w pałacowych wnętrzach widoczne są jeszcze jej ślady.
Wiersz został wydany w zbiorze „Studium przedmiotu” w 1961 roku. Inspiracją do stworzenia zbioru była sytuacja polityczna w Polsce lat 60. Od czasu zakończenia II Wojny Światowej, komunistyczna władza terroryzowała obywateli. Osoby, które były zbyt dociekliwe i zadawały pytania były usuwane przez władzę lub przedstawiane jako jednostki niezrównoważone psychicznie. Podobny los spotkał Hamleta, wychowanego zgodnie z renesansowymi ideałami. Utwór posiada dedykację „Dla M.C.”, został poświęcony innemu poecie - Czesławowi Miłoszowi. Herbert odwrócił jego inicjały, prawdopodobnie w celu zmylenia cenzury. Twórcy prowadzili ze sobą polemikę na temat władzy, wojny, roli rządzących oraz zwyczajnych obywateli.
Utwór należy do liryki roli, podmiot liryczny to tytułowy Fortynbras. Poglądów osoby mówiącej nie można utożsamiać z opiniami autora. Poeta wciela się w postać z tragedii Szekspira i stara się odtworzyć jej tok myślenia. Fortynbras wygłasza monolog do martwego ciała Hamleta. Pojawiają się czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej oraz odpowiednie zaimki („nie mogłem”, „wiem”, „należy do mnie”, „muszę”, „odchodzę do moich spraw”).
Utwór ma formę pozornej rozmowy, Fortynbras przytacza niektóre słowa, które słyszał od Hamleta, co wprowadza elementy dialogu. Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do martwego duńskiego księcia, zastosowano apostrofy („możemy porozmawiać książę”, „tak czy owak musiałeś zginąć Hamlecie”, „teraz masz spokój Hamlecie”, „żegnaj książę”).
Utwór ma budowę nieregularną, składa się z pięciu strof o różnej ilości wersów. Pierwsza zwrotka jest ośmiowersowa, druga - siedmiowersowa, trzecia - pięciowersowa, czwarta - trzynastowersowa, a piąta - dwuwersowa. Różni się także liczba sylab w obrębie wersu. Poeta nie zastosował rymów ani znaków interpunkcyjnych.
Warstwa stylistyczna utworu jest minimalistyczna. Pojawiają się epitety („martwa mrówka”, „czarne słońce”, „złamanych promieniach”, „strącone gniazda”, „miękkich pantoflach”, „konie artyleryjskie”, „zimnym jabłkiem”). W wypowiedzi podmiotu lirycznego obecne są metafory („trzeba wziąć miasto za gardło i wstrząsnąć nim trochę”, „wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką”, „ani nam witać się ani żegnać żyjemy na archipelagach”, „czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania z zimnym jabłkiem w dłoni na wysokim krześle”) i porównania („porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną”, „leżą na kamieniu jak strącone gniazda”, „żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery”).
Tytuł wiersza jest ironiczny, utwór ma formę antytrenu. Nie wyraża smutku i rozżalenia po śmierci Hamleta, podmiot liryczny jest zadowolony z możliwości objęcia władzy. Fortynbras wyśmiewa duńskiego księcia, wyrzuca mu, że nigdy nie był prawdziwym rycerzem i wolał spędzać czas na bezowocnych przemyśleniach.
Podmiot liryczny stwierdza, że Hamlet musiał umrzeć, ponieważ nie nauczył się życia, był wrażliwym marzycielem, nieprzystosowanym do brutalnej rzeczywistości. Fortynbras jest pełen poczucia wyższości, ma pewność, że nie popełni takich błędów jak Hamlet. Duński książę nie byłby w stanie twardą ręką zarządzać państwem, dlatego musiał umrzeć i ustąpić miejsca silniejszemu podmiotowi lirycznemu.
Fortynbras jest przeciwieństwem Hamleta, stanowi uosobienie siły i racjonalnego myślenia. Podmiot liryczny wyśmiewa Hamleta, zarzuca mu, że bardziej cenił miękkie pantofle, niż wojskowe buty, a jego dłonie po śmierci są równie bezsilne jak za życia. Fortynbras jest urodzonym przywódcą, chce aby Dania stała się prawdziwą potęgą. Hamlet bardziej skupiał się na marzeniach niż na realnym życiu, był słaby i delikatny, co doprowadziło go do porażki.
Fortynbras nie snuje wzniosłych planów, zaczyna od drobnych rzeczy, które w królestwie wymagają naprawy. Chce wkupić się w łaski Duńczyków, przez organizację uroczystego pogrzebu dla Hamleta. Fortynbras nie kieruje się uczuciami, ale zdrowym rozsądkiem i chłodną kalkulacją. Jest zwolennikiem władzy absolutnej, zamierza sprawować rządy twardej ręki. Poeta ukazuje bezsprzeczną dominację Fortynbrasa nad Hamletem, mimo że sympatyzuje z duńskim księciem. Każdy artysta czuje większą więź z marzycielem i humanistą, niż wyrachowanym tyranem. Świat rządzi się jednak swoimi prawami, władzę zawsze przejmuje najsilniejszy.
Utwór ukazuje dwie przeciwstawne koncepcje sprawowania władzy. Hamlet reprezentuje postawę humanistyczną, wierzy w renesansowe ideały. Fortynbras jest zwolennikiem władzy totalitarnej, chce kształtować swoich poddanych podobnie jak glinę. W rzeczywistości czyny mają większą moc niż słowa, dlatego władzę obejmuje podmiot liryczny.
Fortynbras zostaje ukazany w utworze w negatywny sposób. Jest zadufany w sobie, pełen wyższości. Ironicznie proponuje męską rozmowę martwemu ciału Hamleta. Sugeruje nawet, że duński książę popełnił samobójstwo, mimo ze obok ciała Hamleta znajduje się szpada, symbolizująca śmierć w walce. Fortynbras jest hipokrytą, który przypisuje sobie wszystkie zasługi, chociaż objął władzę z woli Hamleta.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.