Zbigniew Herbert, fot: IPN Rzeszów
„Tren Fortynbrasa” Zbigniewa Herberta pochodzi z tomu „Studium przedmiotu” wydanego w 1961 roku. Wiersz nawiązuje do „Hamleta”, jednej z najważniejszych tragedii Williama Szekspira. Utwór zawiera liczne aluzje do sytuacji w powojennej Polsce.
Spis treści
Herbert buduje sytuację liryczną swojego wiersza, odwołując się do wydarzeń z ostatniego aktu „Hamleta”. Poeta pisząc własną wizję tego, co mogłoby się wydarzyć już po zakończeniu dramatu, tworzy aluzję do czasów sobie współczesnych. Zanim jednak analizie poddany zostanie „Tren Fortynbrasa”, warto by przypomnieć, treść utworu Szekspira.
Akcja „Hamleta” ma miejsce w Danii. Po śmierci króla zamordowanego przez swojego brata Klaudiusza trwa walka o tron. Władzę obejmuje Klaudiusz. Do zamku powraca jednak Hamlet, syn zabitego króla, któremu ukazuje się duch ojca i nakazuje zemstę na swoim mordercy.
Hamlet nie może jednak zdobyć się na żaden zdecydowany czyn, dlatego sam ginie w podstępnie zaaranżowanym pojedynku. Podczas konania, duński książę słyszy triumfalny powrót Fortynbrasa, norweskiego księcia. Hamlet wypowiada więc swoją ostatnią wolę, przekazuje państwo w ręce Fortynbrasa. Horacy przekazuje mu wolę duńskiego księcia. Fortynbras przyjmuje władzę z radością i niewielkim żalem po śmierci Hamleta. Wiersz Herberta rozpoczyna się nawiązaniem do zakończenia – w pałacowych wnętrzach widoczne są jeszcze ślady walki.
Inspiracją do stworzenia zbioru była sytuacja polityczna w Polsce lat 60. Utwór posiada dedykację „Dla M.C.”, został poświęcony innemu poecie – Czesławowi Miłoszowi. Herbert odwrócił jego inicjały, prawdopodobnie w celu zmylenia cenzury. Twórcy prowadzili ze sobą polemikę na temat władzy, wojny, roli rządzących oraz zwyczajnych obywateli.
Utwór Herberta jest wierszem wolnym – ma budowę nieregularną i zmienną liczbę sylab. Składa się z pięciu strof o różnej ilości wersów. „Tren Fortynbrasa” przynależy do liryki roli, podmiotem lirycznym jest tytułowy Fortynbras. Poglądów osoby mówiącej nie można utożsamiać z opiniami autora. Poeta wciela się w postać z tragedii Szekspira i stara się odtworzyć jej tok myślenia. Fortynbras wygłasza monolog do martwego ciała Hamleta. W utworze występują czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej oraz odpowiednie zaimki („nie mogłem”, „wiem”, „należy do mnie”, „muszę”, „odchodzę do moich spraw”).
Warstwa stylistyczna wiersza składa się z: epitetów („martwa mrówka”, „czarne słońce”, „złamanych promieniach”, „strącone gniazda”, „miękkich pantoflach”, „konie artyleryjskie”, „zimnym jabłkiem”), metafor („trzeba wziąć miasto za gardło i wstrząsnąć nim trochę”, „wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką”, „ani nam witać się ani żegnać żyjemy na archipelagach”, „czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania z zimnym jabłkiem w dłoni na wysokim krześle”) i porównań („porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną”, „leżą na kamieniu jak strącone gniazda”, „żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery”). Podmiot liryczny zwraca się do Hamleta poprzez apostrofy: „możemy porozmawiać książę”, „tak czy owak musiałeś zginąć Hamlecie”, „teraz masz spokój Hamlecie”, „żegnaj książę”. Warto również zauważyć, że w wierszu brak rymów oraz znaków interpunkcyjnych.
Tytuł wiersza jest ironiczny, utwór nie jest bowiem tradycyjnie rozumianym trenem. Fortynbras nie wyraża smutku i rozżalenia po śmierci Hamleta. Podmiot liryczny wręcz cieszy się z możliwości objęcia władzy. Fortynbras wyśmiewa duńskiego księcia, zarzucając mu, że nigdy nie był prawdziwym rycerzem i wolał marnować czas na bezowocnych rozważaniach.
Podmiot liryczny stwierdza, że Hamlet musiał umrzeć, ponieważ nie nauczył się życia – był wrażliwym marzycielem, nieprzystosowanym do brutalnej rzeczywistości. Fortynbras jest pełen poczucia wyższości, ma pewność, że nie popełni takich błędów jak Hamlet. Zdaniem podmiotu lirycznego, duński książę nie byłby w stanie twardą ręką sprawować władzy, dlatego musiał ustąpić miejsca silniejszemu przywódcy.
Fortynbras stanowi przeciwieństwo Hamleta, jest uosobieniem siły i racjonalnego myślenia. Podmiot liryczny wyśmiewa zmarłego, zarzuca mu, że bardziej cenił miękkie pantofle, niż wojskowe buty, a jego dłonie po śmierci są równie bezsilne jak za życia. W ten sposób podkreśla niezdolność do działania Hamleta. Fortynbras zarzuca zmarłemu, że ten bardziej skupiał się na marzeniach niż na realnym życiu, był słaby i delikatny, co ostatecznie doprowadziło go do porażki.
Fortynbras zaczyna od konkretnych działań, które w królestwie wymagają naprawy. Choć nie uważa Hamleta za prawdziwego żołnierza, chce wyprawić mu pogrzeb w żołnierskim stylu, ponieważ – jak sam przyznaje – na innym się nie zna. Ceremonia jak się okazuje jest jednak wykalkulowanym pragmatycznym działaniem.
Podmiot krytykuje Hamleta, który kierował się wyłącznie uczuciami, przez co był bierny i niezdolny do skutecznego działania. Fortynbras przyznaje, że jest zwolennikiem władzy absolutnej, zamierza sprawować rządy twardą ręką.
Utwór ukazuje dwie przeciwstawne koncepcje sprawowania władzy. Hamlet reprezentuje postawę humanistyczną, wierzy w renesansowe ideały. Fortynbras jest zwolennikiem władzy absolutnej, chce kształtować swoich poddanych podobnie jak glinę. W rzeczywistości czyny mają większą moc niż słowa, dlatego władzę obejmuje podmiot liryczny.
Fortynbras zostaje ukazany w utworze w negatywny sposób. Jest zadufany w sobie, pełen wyższości. Ironicznie proponuje męską rozmowę martwemu ciału Hamleta. Sugeruje nawet, że duński książę popełnił samobójstwo, mimo że obok ciała Hamleta leży szpada, jako znak walki.
Wiersz Herberta jest jednym z wielu utworów publikowanych krytykujących niemoc intelektualnej refleksji w zestawieniu z działaniem silnych i zdecydowanych jednostek. Utwór zawiera wyraźną aluzję polityczną odnoszącą się do władz PRL-u.
Aktualizacja: 2025-09-02 11:57:31.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.