Jarosław Iwaszkiewicz, fot: Kurier Codzienny, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Wiersz „Źródło Aretuzy” Jarosława Iwaszkiewicza wydano w tomie zatytułowanym „Inne życie” w 1938 roku. Utwór został zainspirowany podróżami Iwaszkiewicza, który odwiedził Sycylię, a konkretniej Syrakuzy. Dodatkowym bodźcem do napisania wiersza stało się napotkanie w obcym kraju muzyki polskiego kompozytora, Karola Szymanowskiego.
Spis treści
Utwór należy do liryki bezpośredniej, podmiot liryczny ujawnia swoją obecność. Wypowiada się nie tylko w swoim imieniu, ale też adresata utworu, którego tożsamość nie zostaje określona. Pojawia się więc odpowiedni zaimek („dla nas wybrał”). Część wiersza ma charakter inwokacyjny, podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do czytelnika („szelest usłyszysz”, „nad źródłem staniesz”).
Forma utworu przypomina sonet, mimo że poeta nie spełnił wszystkich wymagań gatunkowych, właściwych dla klasycznego sonetu. Wiersz składa się z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych. Nie pojawia się jednak tradycyjny podział na część opisową i refleksyjną, cały utwór ma formę opisu. Poeta zastosował rymy okalające (abba).
Charakterystyczną cechą utworu jest zmienna płaszczyzna czasowa. Pierwsza strofa została napisana w czasie przyszłym, a pozostałe - teraźniejszym. Zwrotka rozpoczynająca wiersz ma formę zaproszenia do wspólnej podróży, a pozostałe trzy są jej opisem. To w pierwszej strofie pojawiają się też bezpośrednie zwroty do czytelnika.
Warstwa stylistyczna utworu jest rozbudowana, zastosowano wiele środków poetyckich. Wiersz został silnie udźwięczniony, podmiot liryczny największą wagę przywiązuje do doznań dźwiękowych. Poeta nagromadził więc wyrazy dźwiękonaśladowcze („jęk czarnych papirusów”, „szelest”, „senne gruchanie”, „dzwoni czysty i podniebny ton”, „cisza martwa”). Dźwięki nabierają największego znaczenia, ponieważ sytuacja ma miejsce w nocy, gdy pozostałe zmysły zostają przytępione. Tworzy to tajemniczy i niepowtarzalny klimat wiersza. Wpływają na to również liczne epitety („czarnych papirusów”, „drzemnej, wodnej głębi”, „czarną paszczę”, „noc mityczna”, „zmarłej przerębli”, „obumarłym i martwym eterze”, „ton wysoki”, „noc ciemna”). Przedmioty, zwierzęta i zjawiska nabierają w utworze cech ludzkich, pojawiają się personifikacje („jęk czarnych papirusów”, „cisza martwa usnęła”, „zmarły Syrakuzy”, „gołębiem kuszony”). W wierszu zastosowano także porównanie („woda się porusza jak włosy meduzy”).
Tytułowe „Źródło Aretuzy” znajduje się na wyspie Otyrgia w historycznym centrum sycylijskiego miasta Syrakuzy. Jest to źródło pojawiające się w mitologii greckiej. Według mitu, nimfa Aretuza podczas ucieczki przed zakochanym w niej bogiem Alfejosem, zamieniła się właśnie w to źródło słodkiej wody, znajdujące niedaleko morskiego brzegu. Miejsce to jest wyjątkowe również ze względu na rosnący tam papirus, o którym Iwaszkiewicz wspomina w swoim wierszu („jęk czarnych papirusów”). Ta roślina występuje jedynie w trzech miejscach w Europie.
Poeta nie skupił się jednak na inspiracji mitologicznej. Impulsem do stworzenia wiersza było usłyszenie na Sycylii muzyki Karola Szymanowskiego, stąd najważniejszą rolę odgrywają dźwięki. Kompozytor był dawnym przyjacielem poety, dlatego napotkanie skrzypcowego wykonania utworu znajomego, wywarło na Iwaszkiewiczu wielkie wrażenie. Źródło Aretuzy zainspirowało również Szymanowskiego, który po podróży stworzył pierwszą część „Mitów”, napisanych na skrzypce i fortepian. Poeta stworzył plastyczny opis, oddający atmosferę nocnej przechadzki nad źródłem Aretuzy. Opisał dokładniej swoje podróże w tomie szkiców, zatytułowanym „Książka o Sycylii”, skąd można się dowiedzieć o towarzyszących mu przeżyciach.
Utwór ma charakter opisowy, podmiot liryczny przedstawia po kolei spotykające go doznania, głównie dźwiękowe. Osoba mówiąca jest wrażliwa na dźwięki, muzykę, ma artystyczną duszę. Jest to spowodowane po części nocną porą, gdy wszystkie inne zmysły zostają przytępione. Człowiek niewyraźnie widzi, otacza go ciemność. Podróżny nie skupia się więc na pięknie sycylijskich krajobrazów, ale spokojnych odgłosach nocnej przyrody.
Wszystko pozostaje uśpione, brakuje dynamicznych ruchów czy ostrych dźwięków. Poeta stworzył atmosferę tajemnicy, niepewności kolejnych wydarzeń. Czytelnik nie wie, czy cisza nagle zostanie zakłócona, czy spokojna noc będzie dalej trwać. Podmiot liryczny podtrzymuje kontakt z czytelnikiem, zapowiada mu czego doświadczy, jeśli stanie po zmierzchu nad źródłem Aretuzy. W kolejnych strofach osoba mówiąca wypowiada się w czasie teraźniejszym, co sprawia wrażenie, że jest naocznym świadkiem opisywanych wydarzeń.
Podmiot liryczny nie przedstawia źródła w mityczny sposób, nie nawiązuje do historii nimfy Aretuzy. Podkreśla martwą atmosferę, która panuje w odwiedzanym miejscu. Zginęły wszelkie ślady po boginiach, jedynie falująca woda przypomina włosy Meduzy. Podróżnik, który poszukuje kontaktu z bóstwami spotka się więc z rozczarowaniem. Źródło zostało przez nie opuszczone, w nocy pozostaje całkowicie martwe. Źródło ma bogatą symbolikę, jest znakiem boskiej wyroczni, poetyckiego natchnienia.
Podmiot trwa w ciszy, żadne magiczne zdarzenia nie mają miejsca. Poeta zastosował hiperbolę, aby podkreślić martwotę okolic źródła Aretuzy. Wielokrotnie podkreśla, że wszystko dookoła obumiera. Pusty krajobraz tworzy doskonałe tło dla pojawiającego się nagle tonu. Pełni rolę eteru, gdzie bez problemu rozchodzą się dźwięki. Jest to przestrzeń pozbawiona innych bodźców, w której nic nie rozprasza uwagi podmiotu lirycznego. W ciszy nagle słychać czysty ton, który kojarzy się czytelnikowi ze strefą sacrum. Ten dźwięk wydobywa się ze skrzypiec mistrza z Cremony, czyli Stradivariusa, który był najsłynniejszym włoskim twórcą instrumentów muzycznych.
Ze względu na historię nieszczęśliwego uczucia Aretuzy i Alfejosa, osoba mówiąca czuje pokusę, aby uznać utwór za dzieło o tematyce miłosnej. Opiera się jednak temu doznaniu. Ton wyraża uczucia bardziej wzniosłe niż miłość, czytelnik nie powinien więc skupiać się na micie, ale sięgać wyżej, poszukiwać niezwykłych doświadczeń.
Aktualizacja: 2024-06-26 18:44:58.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.