Utwór Jana Kochanowskiego „Na zdrowie” został wydany w zbiorze „Fraszki. Księgi trzecie” w 1584 roku. Jest to jedna z najbardziej znanych fraszek poety, opowiadająca o kluczowej roli, którą zdrowie odgrywa w życiu człowieka. Utwory należące do tego cyklu były wyrazem doświadczenia życiowego Kochanowskiego, oprócz funkcji rozrywkowej, mają także wymiar dydaktyczny.
Utwór wyróżnia się na tle innych fraszek ze względu na krótkie pięciozgłoskowe wersy. Ma budowę regularną, składa się z dwudziestu trzech wersów. Fraszka jest utworem stychicznym, poeta nie zastosował podziału na strofy. Można jednak podzielić ją na trzy części, ze względu na treść. Pierwsze cztery wersy stanowią tezę, podmiot liryczny zakłada, że zdrowie jest najważniejszą wartością w życiu człowieka. Następnie pojawia się argumentacja, która uzasadnia te poglądy. Ostatnie cztery wersy fraszki mają charakter wniosku, osoba mówiąca zwraca się z prośbą o zachowanie zdrowia. Utwór jest silnie zrytmizowany, poeta zastosował rymy żeńskie parzyste (aabb).
Fraszka należy do liryki bezpośredniej, podmiot liryczny ujawnia swoją obecność. Świadczy o tym zastosowanie odpowiednich zaimków („mój dom ubogi”). Utwór ma formę rozbudowanej apostrofy do zdrowia („ślachetne zdrowie”, „klinocie drogi”).
Warstwa stylistyczna fraszki jest bogata. Opis nabiera plastyczności dzięki licznym epitetom („ślachetne zdrowie”, „dobre mienie”, „wiek młody”, „świat niemiły”, „dom ubogi”). Na rytm utworu wpływają anafory, kilka wersów rozpoczyna się od spójników „ani” oraz „i”. Zastosowano także przerzutnie czyli przeniesienie części wypowiedzenia do kolejnego wersu. Pojawiają się wyliczenia, gdy podmiot liryczny wymienia wartości mające mniejsze znaczenie niż zdrowie („dobre mienie, perły, kamienie, także wiek młody i dar urody”). Osoba mówiąca wypowiada się w sposób emocjonalny, utwór kończy wykrzyknienie („ulubuj sobie!”). XVI-wieczna polszczyzna znacznie różniła się od współczesnej, dlatego występują liczne archaizmy („ślachetne”, „mieśca”, „zdrowie w cale”, „klinocie”). Podmiot liryczny jest człowiekiem doświadczonym, posiadającym mądrość życiową. Ze względu na posiadane poglądy, można utożsamiać go z samym Kochanowskim.
Utwór stanowi apostrofę do upersonifikowanego zdrowia. Podmiot liryczny chce przypomnieć czytelnikom, że jest ono najważniejszą wartością. Człowiek często pogrąża się w poszukiwaniu popularności, urody czy majątku, ale zapomina, że bez zdrowia wszystko przestaje mieć znaczenie.
Utwór rozpoczyna się stwierdzeniem, że zdrowie docenia się dopiero, gdy się je straci. Człowiekowi łatwo przychodzi postrzeganie wszystkich łask jako wieczne, oczywiste. Dopiero utrata jednego z najważniejszych filarów szczęśliwego życia skłania do refleksji. Strata zdrowia otwiera ludziom oczy, uświadamia ich, jak proste było ich życie, gdy nie musieli zmagać się z chorobami. W codziennym życiu łatwo o tym zapomnieć, skupić się na narzekaniu, gromadzeniu dóbr materialnych, które okazują się nieistotne, gdy człowiek musi zmierzyć się z prawdziwym problemem.
Zdrowie w utworze jest określone jako szlachetne, uosobienie wszystkiego, co najważniejsze. Młodzi ludzie mają tendencję do ignorowania zagrożeń, korzystania z życia, nawet jeśli jest to szkodliwe. Nic im nie dolega, dlatego uważają, że zdrowie jest dane na zawsze. Kochanowski w momencie pisania utworu był już człowiekiem w podeszłym wieku, musiał zmagać się z ograniczeniami wynikającymi ze starości. Był więc świadomy, że zdrowie prędzej czy później przemija, dlatego należy je szanować.
Podmiot liryczny wymienia wszystkie wartości, które ludzie naiwnie stawiają na pierwszym miejscu, nie doceniając tego co mają. Człowiek gromadzi majątek, karmi swoją próżność drogą biżuterią. Ceni sobie młodość i urodę, nie biorąc pod uwagę, że one nieuchronnie przeminą. Ambicja każe ludziom dążyć do władzy i zajmowania wysokich stanowisk. Te osiągnięcia są powodem do dumy, ale osoba mówiąca przypomina, że bez zdrowia tracą na znaczeniu. Podmiot liryczny nie piętnuje dążenia do osiągnięcia szczęścia w życiu doczesnym, poszukiwania przyjemności. Wszystko to przestaje jednak liczyć się dla człowieka, który musi w codziennym życiu zmagać się z chorobą.
Po wyrażeniu obiektywnych refleksji na temat roli zdrowia w życiu człowieka, podmiot liryczny ujawnia swoją obecność. Nazywa zdrowie drogim klejnotem, co stanowi kolejne nawiązanie do dóbr materialnych. Są one cenne i umożliwiają spokojną, dostatnią egzystencję. Nie można ich jednak stawiać na pierwszym miejscu, jest to charakterystyczne dla ludzi próżnych, pozbawionych umiejętności głębszej refleksji nad losem człowieka. Ostatnie cztery wersy fraszki mają formę modlitwy, podmiot liryczny nie zwraca się jednak do Boga, ale do zdrowia. Jedyne czego potrzebuje to spokojne życie w skromnym domu. Osoba mówiąca prosi o ochronę przed chorobami dla siebie i swojej rodziny. Te słowa świadczą o dojrzałości i silnie ukształtowanym systemie wartości. Podmiot liryczny najbardziej ceni zdrowie i życie rodzinne, nie dba o majątek i władzę, które są tylko dodatkiem do życia, a nie jego sensem.
W utworze można dostrzec wątki biograficzne. Kochanowski w młodości rozwijał karierę dworską, intensywnie podróżował, przeżywał liczne przygody, próbował swoich sił w różnych profesjach. Z wiekiem jego priorytety uległy zmianie. Osiadł w Czarnolesie, zamieszkał w wiejskiej posiadłości, założył rodzinę. Poeta odnalazł tam spokój w spędzaniu czasu na łonie natury, tworzeniu poezji, inspirowanej życiem ziemianina.
Fraszki Kochanowskiego są wyrazem dojrzałego światopoglądu, stanowią refleksję doświadczonego życiowo mężczyzny. Z czasem poeta zaczął stawiać zdrowie na pierwszym miejscu, co mogło wynikać z nadchodzącej starości oraz chorób, które dotknęły jego rodzinę. Kochanowski odrzucił wysokie stanowiska, sławę i zaszczyty, rozluźnił kontakty ze światem dworskim i artystycznym. Nie dążył do gromadzenia majątku, a jego utwory miały pełnić głównie funkcję dydaktyczną. Podmiot liryczny, utożsamiany z autorem, przekonuje, że dobra doczesne są cenne, ale tylko do momentu, gdy zdrowie pozwala człowiekowi z nich korzystać.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.