Wolność to pojęcie niezwykle ważne w historii ludzkości. Dokonywano dla niej rzeczy wielkich, ale tez usprawiedliwiano nią najstraszliwsze zbrodnie. Rozumiana na wiele sposobów, wielokrotnie definiowana na nowo, wolność jest również istotnym motywem literackim.
Literatura rozumie wolność na wiele sposobów, często zupełnie skrajnych. Już w starożytności widziano ją zarazem jako niezależność fizyczną, umysłową i duchową. Widziano w niej zarazem jedną z najważniejszych idei, godną poświęcenia dla niej nawet życia.
Tym samym gloryfikowano walkę wyzwoleńczą, potępiano tyranię i wzywano do obrony wolności. Widziano ją przy tym nie tylko jako element życia osobistego, ale dostrzegano również choćby potrzebę dbania o wolność ojczyzny. Na płaszczyźnie duchowej poszukiwano z kolei niezależności myśli i przekonań. Czasami nawet w skrajnej formie odrzucenia rzeczywistości jako „więzienia duszy”.
Od początku nie brakowało jednak głosów krytycznych, ostrzegających przed nadmierną wolnością. Zachłyśnięcie się nią widziano jako autodestrukcyjną anarchię, mogącą być zagrożeniem dla człowieka i całych społeczeństw.
Dedal, genialny grecki wynalazca, został wynajęty przez króla Krety Minosa do zbudowania słynnego labiryntu - miejsca uwięzienia Minotaura. Wziąwszy do pomocy swojego syna Ikara, legendarny inżynier wywiązał się ze swojego zadania. Minos nie chcąc, by ktokolwiek znał plany labiryntu, uwięził w nim ojca i syna.
Dedal skonstruował jednak skrzydła z drewna, piór oraz wosku, dzięki któremu obaj mogli uciec. Ostrzegł przy tym Ikara, by ten nie leciał zbyt wysoko, słońce mogło bowiem rozpuścić wosk mocujący pióra. Chłopak, urzeczony wolnością lotu, nie posłuchał ojca. Wosk spłynął ze skrzydeł, a Ikar zginął w morzu.
Mit o locie Ikara stanowi starożytną przestrogę przed nadmiernym zachłyśnięciem wolnością. Jeżeli nie idzie ona w parze z roztropnością oraz wstrzemięźliwością, może przynieść człowiekowi zgubę.
Zarówno w Starym jak i Nowym Testamencie źródłem wolności człowieka jest Bóg. Zarazem jednak pojęcie to rozumiane jest znacznie głębiej, niż tylko niezależność fizyczna czy polityczna niezależność. Staje się bowiem koncepcją duchową - brakiem zależności od zła.
Bóg wyzwala Izraela z niewoli egipskiej, prowadząc go do Ziemi Obiecanej. Później, podczas niewoli babilońskiej, Izrael będzie opłakiwał swój brak wolności. Z kolei w czasach Chrystusa Żydzi zinterpretują koncepcję Mesjasza jako wyzwoliciela politycznego, który ma ich poprowadzić do walki z rzymskimi okupantami.
Podstawową wolnością, którą daje Bóg, jest jednak wyzwolenie od grzechu. Ludzkość, która popadła w jego niewolę zostaje obdarowana obietnicą zbawienia. Cały Stary i Nowy Testament rozumiany w ten sposób jest historią uwalniania człowieka od grzechu i jego konsekwencji. Chrystus jako Mesjasz ostatecznie przynosi ludzkości wolność poprzez swoją ofiarę na krzyżu.
Bajka „księcia poetów polskich” opisuje rozmowę dwóch siedzących w klatce czyżyków - starego i młodego. Wiekowy ptak pytany jest przez towarzysza o powód swojego płaczu. Zdaniem młodego czyżyka obecna sytuacja starca jest lepsza, niż kiedy pozostawał ptakiem polnym. Ten, rozumiejąc, iż zrodzony w niewoli towarzysz nie rozumie, czym jest sama koncepcja wolności, wybacza mu to pytanie i dalej pogrąża się nad opłakiwaniem własnego losu.
Krasicki w swojej bajce podnosi bardzo ważny temat, który dzisiaj wzbudza wiele kontrowersji. Mianowicie, być może jako pierwszy w historii polskiej literatury, zadaje pytanie: co ważniejsze, wolność czy bezpieczeństwo? Opowiada się przy tym definitywnie za wolnością, jako nadrzędną potrzebą człowieka. Utrata jej na rzecz czegokolwiek jest zawsze dotkliwa. Nie może tego jednak zrozumieć osoba, która nigdy wolności nie zaznała.
Wieszcz narodowy opiewa wolność, ukazując ją na tle wydarzeń historycznych. Zaczynając od średniowiecza, Słowacki przedstawia ważne momenty ludzkich zrywów przeciwko tyranii i autorytetom. Opisuje więc wystąpienie Marcina Lutra, obalenie monarchii w Anglii przez Olivera Cromwella oraz rewolucję amerykańską. Wieści również wolność Polsce, sugerując ojej odrodzenie gdy przeminie pokolenie pamiętające I Rzeczpospolitą.
Słowacki wiąże wolność z koncepcjami narodowyzwoleńczymi, wystąpieniem przeciwko autorytetom i tyranii. Jednak w jego odzie pobrzmiewa również inne rozumienie wolności, które wiąże się z zainteresowaniem poety mistyką. Dla Słowackiego wolność to również stan ducha i wieczne zmaganie. Widzimy to wyraźnie w dwóch ostatnich zwrotkach, gdzie poeta pochyla się nad młodym mężczyzną z „chorobą czasu” i wzywa ludzi do wiecznej walki ze złem. Wolność jest dla Słowackiego ideą - stanem ducha, który oddziałuje na rzeczywistość.
Wiersz przedstawia historię chłopa, który stracił cały dobytek w wyniku zajęcia na poczet podatków. Prócz domu rodzinnego przepadły również wszystkie jego rzeczy zwierzęta gospodarcze, a nawet rodzina. Teraz skazany został na los wolnego najmity - pracownika rolnego, który wędruje w poszukiwaniu zarobku. Nie posiadając żadnych zobowiązań, teoretycznie pozostaje wolny niczym ptak. Praktyka jednak pozostaje daleka od ideału - mężczyzna nie posiada nic, a jego opłakany los nie obchodzi nikogo.
Maria Konopnicka traktuje wolność w sposób przewrotny. Jest ona tutaj przekleństwem, pozbawieniem wszystkiego. Istotnie, człowiek bez obowiązków, majątku i rodziny pozostaje całkowicie wolny. W praktyce jednak ktoś taki nie ma nic, nawet uwagi innych. Skazany wyłącznie na siebie, cierpi niedolę. Za słowem „wolność” kryje się więc ironiczne przedstawienie biedy.
Wiersz podejmuje tematykę dualistycznej natury rzeczywistości, widząc w materii więzienie dla duszy. Kanwą rozważań podmiotu lirycznego jest grób poety, który można identyfikować z mogiłą samobójcy. Pozbawiona krzyża oraz wszelkich znaków ceremonii, jest niejako wzgardzona ze względu na podejście do śmierci z własnej ręki. Podmiot liryczny podejmuje jednak polemikę z takim podejściem, widząc w nim raczej formę rozpaczliwego poszukiwania wolności od wiezienia doczesności. Jedynie poprzez śmierć duch jest bowiem zdolny do połączenia się z rzeczywistością mistyczną, którą wiersz przedstawia jako wzburzone morze - symbol wolności.
Początkujący literat Józio Kowalski buntuje się przeciwko próbom przyprawienia mu gęby - formy narzuconej przez sytuację bądź społeczeństwo. Podejmuje więc próbę uzyskania całkowitej autentyczności, rozumianą przez Gombrowicza jako wolność od wszelkich odgórnie narzuconych sposobów zachowania i postrzegania swojej osoby. Okazuje się jednak, że gęba jest nieunikniona - człowiek nie może być całkowicie autentyczny i zawsze musi przyjąć jakąś formę. Jedyną namiastką wolności jest więc ucieczka w inną formę, wybraną przez człowieka dla siebie samego.
Wiersz jednego z najważniejszych poetów pokolenia Kolumbów wzywa ludzi do odkrycia w sobie wolności. Podmiot liryczny, wykorzystując barwne porównania do przyrody, rozumie ją jako uzewnętrznienie osobistego potencjału. Przestrzega również przed uleganiem woli innych, presji czasów. Człowiek dający sobą kierować staje się narzędziem, bezwolnym twórcą historii. Ta zaś przemija i przeminą wszelcy w niej zanurzeni. Człowiek wolny, twórczy i niezależny duchem, pozostaje.
Istotnym dla wiersza Krzysztofa Kamila Baczyńskiego jest bycie poezją czasów wojny. Poeta niejako postrzega tutaj wolność w kategoriach ducha, poszukiwania własnej drogi. Dzięki temu odnajduje ją nawet pośród niemieckiej okupacji.
Zbiór esejów wydanych w Paryżu przez poetę w epoce głębokiego stalinizmu nad Wisłą. Używając ciekawych alegorii, Miłosz podejmuje tematykę zniewolenia ludzkiego umysłu w systemie komunistycznym. Podlegając presji sił zewnętrznych, powoli ulega on reżimowi i zostaje przez niego zdominowany. Próbując się bronić, umysł zaczyna niejako istnieć na dwóch płaszczyznach, popadając w kłamstwo. W celu lepszego zrozumienia tematu Miłosz poddaje analizie sylwetki trzech autorów, którzy ulegli tym wpływom i jak to zmieniło ich postawy społeczne oraz polityczne.
Dramat Mickiewicza powstał w czasach, w których Polska zniewolona była pod zaborami i wolność była odebrana całemu narodowi. Dlatego więc trzecia część „Dziadów” opowiada o życiu pod jarzmem zaborcy, o konspiracji i o próbach odzyskania niepodległości. Równocześnie Mickiewicz opisuje bohatera wybitnego - Konrada - który bierze na swoje barki rolę zbawcy narodu i chce sam go wyzwolić. Chce przyjąć na siebie cierpienia społeczeństwa i swoim poświęceniem doprowadzić do uwolnienia ojczyzny.
Motyw bohatera romantycznego, niezwykłej jednostki, która uwalnia kraj i zbawia naród, był popularny w czasach romantyzmu. Zwłaszcza w polskiej literaturze zyskał on sobie ważne miejsce, ze względu na sytuację zniewolonego narodu, który nie potrafił uwolnić się od zaborców. Wierzono także, że wolność jest czymś, co ma swoją cenę. W dramacie Mickiewicza Konrad chce za nią zapłacić cierpieniem i poświęceniem siebie i swojego osobistego szczęścia. Wierzy, że jest to sposób na odzyskanie wolności.