Próba zrozumienia czym jest poezja i jaką rolę w społeczeństwie zajmuje jej twórca to bardzo stare zagadnienie. Od nadawania jej konkretnego celu, po oderwanie od doczesnej przyziemności, ta dziedzina ludzkiego życia stanowi wdzięczny motyw literacki. Poeta i poezja pozostają zarazem tajemnicą nawet dla samych siebie.
Dotykając problematyki poezji, literatura próbuje określić jej naturę. Wielokrotnie starano się zrozumieć, co dokładnie znaczy i wyraża ta niesamowita forma ludzkiej aktywności. Doszukiwano się w niej wartości mistycznych, duchowych czy kulturowych. Podobnie z poetą, którego miejsce w społeczeństwie jest specyficzne. Jednostka wybitna, stojąca nieco na uboczu, a zarazem dokładająca swoją pracę do tworzenia szerszej wspólnoty intelektualnej.
Nie sposób również pominąć problemu zależności między dziełem, a jego twórcą. Możemy tu zauważyć pewne podobieństwa do motywów exegi monumentum i non omnis moriar. Oba wyrażają możliwość swoistej nieśmiertelności twórcy poprzez jego dzieło. Oddają zarazem myśl o pozostawianiu cząstki siebie we własnej poezji.
Mit o Orfeuszu wyraża mistyczną rolę poezji i poety w kulturze. Bohater miał zapoczątkować misteria własnego imienia - rodzaj kultu, wprowadzającego w religijną wiedzę tajemną. Sama podróż Orfeusza do Hadesu jest zaś interpretowana jako poetycki opis wiary w reinkarnację.
Orfeusz był uznawany za najbardziej utalentowanego poetę swoich czasów. Swoją grą na lirze potrafił uciszać sztormy, a nawet zagłuszyć śpiew syren podczas wyprawy Argonautów. Kiedy zmarła jego ukochana żona Eurydyka, pogrążony w rozpaczy Orfeusz wyruszył do Hadesu. Tam rozczulił grą serce posępnego boga świata podziemi. W przypływie miłosierdzia pozwolił mu zabrać ukochaną na powierzchnię. Bohater nie mógł jednak spojrzeć na Eurydykę, ani się do niej odezwać aż do wyjścia z Hadesu. Orfeusz nie podołał jednak zadaniu, a jego żona musiała pozostać w krainie umarłych. Wkrótce po tym poeta zginął z rąk oszalałych Menad, za obrazę kultu Dionizosa.
Dante przykładał wielkie znaczenie do poezji i ogólnie pojętej sztuki. Wyraził to w „Boskiej komedii” poprzez zarezerwowanie VII kręgu piekła dla grzeszących przeciwko tym ideom. Dla wielkich artystów starożytności autor miłosiernie ofiarował zaś Limbo - miejsce, bez cierpienia, ale wypełnione nieustanną tęsknotą. Również wybranie poety Wergiliusza za przewodnika po piekle i czyśćcu pokazuje, że Dante wierzył w transcendentną moc poezji. Rzymianin miał bowiem, mimo braku oświecenia wiarą, przewidzieć swoją twórczością przyjście Chrystusa.
Pieśń Kochanowskiego, nawiązująca do twórczości starożytnego poety Horacego. Tak samo jak jego wielki poprzednik, Jan z Czarnolasu wierzy w osiągnięcie nieśmiertelności poprzez poezję. Renesansowy autor skupia się jednak przede wszystkim na sławie i uwzniośleniu poprzez twórczość. Wykorzystuje do tego plastyczną wizję podmiotu lirycznego, zmieniającego się powoli w ptaka, który szybuje nad kolejnymi krainami i ich mieszkańcami. Wzywa przy tym do zaniechania żałoby po poecie - jego śmierć jest bowiem przejściem do nieśmiertelności.
Dzieło Kochanowskiego możemy przede wszystkim rozumieć jako przykład motywu exegi monumentum. Zakładał on pozostawienie przez autora cząstki siebie w swojej twórczości i nieśmiertelność samej idei poezji. Tym samym autor doświadczać ma wieczności poprzez swoje niezniszczalne dzieło.
Podmiot liryczny zwraca się do swojej poezji, która chciałaby zostać przedstawiona szerszemu gronu odbiorców. Jego zdaniem sztuka nie rozumie, że wychodząc na świat z bezpiecznej szuflady, naraża się na krytykę otoczenia. Zgodnie z założeniami manieryzmu, poezja musi być dopracowana w najmniejszym szczególne, nim zostanie przedstawiona odbiorcom. Dlatego nie powinna narzekać na liczne poprawki, jakie czekają ją ze strony poety. Bez nich skończy jako nic niewarte papiery, którymi owija się zakupione na targu przyprawy.
Oprócz tematyki mesjanistycznej Mickiewicz podejmuje w dramacie problematykę poety i poezji. Główny bohater jest wieszczem - natchnionym poetą, którego twórczość ma zdolność przepowiadania przyszłości. Tę myśl wyraża Mała Improwizacja. Mickiewicz ustami Konrada odsłania również narodowotwórczą moc poezji. Poprzez swoje dzieła poeta oddziałuje na ludzi i może budzić ducha narodowego, kierując go ku określonemu celowi. Bohater mówi o tym podczas Wielkiej Improwizacji, nazywając swoją pieśń „bronią” wytrącona mu z rąk przez zaborcę. Negatywny odcień tego oddziaływania to z kolei „Pieśń upiora” wzywająca do zemsty na Moskalach.
Wielka Improwizacja porusza również problematykę wolności twórcy i realności jego dzieła. Konrad uważa świat przedstawiony poezji za realny. Tym samym widzi się jako podobnego Bogu stwórcę. Staje przed Nim jako równy, żądając władzy nad duszami narodu. Początkowo jest to bunt prometejski, chęć uszczęśliwienia Polaków. Pycha zwodzi jednak Konrada i pcha do upadku - poeta chcąc rządzić emocjami narodu, w rzeczywistości kreuje się na tyrana dusz ludzkich.
Pozytywistyczny wiersz zdaje się polemizować z romantyczną wizją miłości, szczególnie tej salonowej. Podmiot liryczny opisuje swoje młodzieńcze podejście do kobiet jako donkiszoterię, w której dużą rolę odgrywała poezja. Piszący wiersze idealista zrozumiał jednak, że ma do czynienia z „lalkami” - pięknymi, ale pustymi kobietami. Dlatego przyjął postawę pragmatyczną i zamiast wierszy zdobywa ich względy słodyczami. Szlachetna i czysta poezja nie ma jego zdaniem szans w starciu z brutalną rzeczywistością stosunków damsko-męskich.
Pierwowzorem postaci Poety był Kazimierz Przerwa-Tetmajer, znany przedstawiciel Młodej Polski. Wyspiański poprzez to nawiązanie wytyka współczesnym sobie ich podejście do poezji. Dekadenccy, tworzący sztukę dla sztuki artyści zostali skrytykowani konfrontacją Poety z Rycerzem - Zawiszą Czarnym, uosabiającym dawną chwałę i potęgę Rzeczpospolitej. Widmo wzywa zblazowanego literata do opiewania wielkich czynów i tworzenia poezji wzbudzającej ducha. Tym samym Wyspiański opowiada się za szlachetną rolą sztuki, jaką jest oddawanie rzeczy wzniosłych.
Wiersz podejmuje problem poety - człowieka żyjącego na styku świata realnego i rzeczywistości ducha. Poezja jest sednem istnienia autora. Przeszkadza mu to jednak w życiu doczesnym. Niezrozumiany przez otoczenie, staje wobec problemów dnia codziennego. Nie podejmuje jednak tych zmagań, czerpiąc inspirację z wywołanego tak cierpienia. Poeta jest więc zarazem pobłogosławiony i potępiony swoim darem.
Wiersz podejmuje tematykę tworzenia poprzez słowo rzeczywistości przedstawionej w dziele poetyckim. Szymborska niejako odnosi się do romantycznej myśli, wyrażonej w III cz. „Dziadów” przez Konrada. Twórca jest wyłącznym panem pozornie istniejącej rzeczywistości poezji, kontroluje każdy jej aspekt. W rozumieniu wewnętrznym jest ona nawet ponad czasem, ponieważ to poeta decyduje o jego upływie. Radość pisania płynie z możliwości pełnej kontroli. Tym samym poezja staje się „zemstą ręki śmiertelnej” - przekroczeniem prawa przemijania, któremu podlega sam twórca.